2020 წლის 5 ნოემბერს დიდმა ბრიტანეთმა, მთელი სამეფოს მასშტაბით, მკაცრი ლოქდაუნი შემოიღო, რაც ბოლო პერიოდში ვირუსის შემთხვევების ზრდის საწინააღმდეგოდ იყო მიმართული. ფართო სურათზე ამ გადაწყვეტილებამ შედეგი მალევე გამოიღო, ზრდა შენელდა და შემთხვევებმა კლება დაიწყო, თუმცა, არა ყველგან. ლონდონის გარეუბანში, კენტში, ინფიცირების შემთხვევები ისევე სწრაფად იზრდებოდა, როგორც ლოქდაუნამდე, მიუხედავად იმისა, რომ განსხვავებული ამ ადგილას არაფერი ხდებოდა. 

ადრეულ დეკემბერში, ჯამური შემთხვევების კლების გამო, მთავრობამ ლოქდაუნის მოხსნა გადაწყვიტა, თუმცა, გახსნიდან მალევე, ინფიცირების შემთხვევებმა რეკორდული, არნახული ზრდა დაიწყო. 

რა მოხდა? მეცნიერებისთვის ცალსახა გახდა, რომ ლოქდაუნის პერიოდში, კენტის მახლობლად, ვირუსმა მუტაცია განიცადა. ახალი ვარიანტი, რომელიც ბევრად სწრაფი გადადებით ხასიათდებოდა, ლოქდაუნის არარსებობის პირობებში, კენტიდან მთელ ქვეყანაში გავრცელდა. სანამ ეპიდემიოლოგები მისთვის სახელის დარქმევაზე ფიქრობდნენ, ვირუსი სრულად იყო გავრცელებული სამხრეთ-აღმოსავლეთ ინგლისში, ორი თვის თავზე – 30-მდე ქვეყანაში, 5 თვის თავზე კი კენტის, ე.წ. ბრიტანული შტამი, შეერთებულ შტატებში კოვიდ-19-ის ვირუსის ყველაზე გავრცელებული ვარიანტი იყო. 

რატომ და როგორ ჩნდება ვირუსის ახალი ვარიანტები?

კორონავირუსი, სხვა ვირუსების მსგავსად, მარტივი აგებულებისაა:

უჯრედი 3 ძირითადი ნაწილისგან შედგება:

1. უჯრედის ციტოპლაზმაში მოთავსებული გენეტიკური კოდი, რაც, სხვა სიტყვებით, ვირუსის გასამრავლებელი ინსტრუქციაა. როდესაც პათოგენი ორგანიზმში ხვდება, იგი უჯრედში თავის გენეტიკურ ინფორმაციას უშვებს, მასპინძლის უჯრედები მას კითხულობენ და ვირუსული უჯრედების წარმოებას იწყებენ.

2. მემბრანა, ანუ გარე შრე, რომელიც ციტოპლაზმასაა შემოვლებული, ვირუსს დაშლისა და დაზიანებისგან იცავს. შრე ძირითადად ლიპიდური მოლეკულებისგან შედგება.

3. ცილოვანი სტრუქტურები, რომლებიც უჯრედის მემბრანიდან ამოიმართება, მასპინძელ ორგანიზმთან დასაკავშირებლად და მასში შესაღწევად გამოიყენება. 

ვირუსის გამრავლებისთვის, რაც მისი ერთადერთი და უმთავრესი ფუნქციაა, სწორედ ციტოპლაზმაში მოთავსებული გენეტიკური კოდი გამოიყენება, რომელიც შესაძლოა, დნმ-ის ან რნმ-ის მოლეკულა იყოს. ორივე ტიპის მოლეკულა ხვეულ სპირალს წააგავს, რომელიც ვირუსის გენეტიკური ინფორმაციის შესახებ ჩანაწერებს ცილოვანი სტრუქტურების სახით შეიცავს. თითოეულ ამ ცილოვან სტრუქტურას შესაბამისი ლათინური სახელწოდება აქვს, რომელსაც ხშირად ერთი ასოთი აღნიშნავენ:

ამ გენეტიკური ინფორმაციის თითოეული მონაკვეთი ვირუსის უჯრედის რომელიმე ნაწილის შექმნის ინსტრუქციაა, იქნება ეს ორგანიზმში შესაღწევად საჭირო ცილოვანი სტრუქტურების ფორმა, ზომა, დამაგრების მექანიზმი თუ სხვა. ეს სწორედ ის ინსტრუქციაა, რომელსაც ვირუსი მასპინძელი ორგანიზმის უჯრედებს გადასცემს და საკუთარი თავის ათიათასობით რეპლიკას აწარმოებინებს. თუმცა, სიმარტივის მიუხედავად, პროცესში ზოგჯერ ხარვეზი ერევა. მაგალითად, საკმარისია რეპლიკაციის დროს, რომელიმე ასო, შემთხვევით, სხვა ასოთი ჩანაცვლდეს, დაიკარგოს ან ახალი დაემატოს, რომ რადიკალურად განსხვავებული ვირუსის ფორმა მივიღოთ. გენეტიკური კოდის შემთხვევით ცვლილებას მუტაცია ეწოდება, ვირუსის ახალ ვარიანტს კი – მუტირებული ვირუსი. 

რადგან ვირუსების ერთადერთი ფუნქცია გამრავლებაა, მუტაციის პროცესი უფრო ხშირია, ვიდრე ნიუსებიდან გვესმის. თუმცა, უმრავლეს შემთხვევაში მუტაციით გამოწვეული ცვლილება უმნიშვნელოა, რადგან არც ვირუსისთვის ცვლის რამეს და არც მასთან მებრძოლი კაცობრიობისთვის. თუმცა, ზოგჯერ, შემთხვევითი მუტაცია ვირუსს გარკვეულ უპირატესობას ანიჭებს, რომელიც მას უფრო ძლიერს, გადამდებს ან/და მომაკვდინებელს ხდის. კენტში დაფიქსირებული ახალი ვარიანტი სწორედ ამ კატეგორიას განეკუთვნებოდა. 

რას ცვლის მუტაცია? 

როგორც უკვე ვთქვით, კორონავირუსის უჯრედის ზედაპირზე ცილოვანი სტრუქტურებია განლაგებული, რომელსაც ვირუსი მასპინძელ უჯრედთან დასაკავშირებლად და შემდგომი გამრავლების მიზნით მასში შესაღწევად იყენებს. დაახლოებით ისე, როგორც გასაღები აღებს ბოქლომს. თუმცა, ცილოვანი სტრუქტურები მასპინძელი უჯრედების ბოქლომებს ყოველთვის იდეალურად ვერ ერგება, ამიტომ, ხშირად, ვირუსი ორგანიზმში შეღწევას ვერ ახერხებს. B.1.1.7 ვარიანტი, იგივე ბრიტანული შტამი, რომელსაც რამდენიმე ხნის წინ ალფა ვარიანტი ეწოდა, ვირუსის საწყის ვარიანტთან შედარებით ბევრად მრავალფეროვანი, დახვეწილი ცილოვანი სტრუქტურებით გამოირჩეოდა, რაც მის გავრცელების სიჩქარეს, ანუ მასპინძლის უჯრედში შეღწევის შანსებს მნიშვნელოვნად ზრდიდა:

თუმცა, თუ კორონავირუსი გავრცელების პირველივე დღიდან განიცდიდა მუტაციებს, რატომ ჩნდება განსაკუთრებით საშიში, უფრო სწრაფად გავრცელებადი და მომაკვდინებელი შტამები მაინცდამაინც ამ ბოლო ხანებში?

მნიშვნელოვანია, გვესმოდეს, რომ ვირუსს აქტიური, სტრატეგიული გადაწყვეტილებების მიღების უნარი არ გააჩნია. შესაბამისად, ვერც თავისთვის სასარგებლო მუტაციებს "შეუკვეთავს". მეორე მხრივ, რაც უფრო მეტ რეგიონში, მეტ ადამიანში ვრცელდება ვირუსი, მით უფრო სწრაფი იქნება მუტაციების, ანუ გამრავლების დროს დაშვებული შეცდომების რაოდენობა. სიმარტივისთვის, თუ ვირუსი მხოლოდ 1 000 ადამიანშია გავრცელებული, გამრავლების პროცესი მხოლოდ ამ 1 000 ადამიანის უჯრედებში მიმდინარეობს, მაგრამ თუ ინფიცირების მაჩვენებელს 100 000-მდე გავზრდით, როგორც გამრავლების პროცესი, ასევე პოტენციური შეცდომების, ანუ მუტაციების შანსი 100-ჯერ გაიზრდება. სამწუხაროდ, 2019 წლის დეკემბრიდან მოყოლებული, ვირუსის გავრცელება ექსპონენციალურად მზარდია – თვიდან თვემდე ინფიცირების უფრო მეტი და მეტი ახალი შემთხვევა ფიქსირდება. შედეგად, იზრდება და აკუმულირდება მუტირებული ვარიანტების რაოდენობაც. მაგალითად, ამ მომენტისთვის 4 ვარიანტია ყველაზე ცნობილი:

ალფა, ბეტა, გამა და დელტა ვარიანტებად ცნობილი მუტაციები ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის მიერ ყველაზე საფრთხილო ვარიანტებადაა ცნობილი. თითოეული მათგანის მუტაციის მთავარი უპირატესობა გაუმჯობესებულ ცილოვან სტრუქტურებშია, რომელიც მათ მასპინძელი ორგანიზმის უჯრედებში შეღწევას უმარტივებს. 

მეტიც, დელტა ვარიანტი, რომელიც სიის ბოლო დანამატია, ორმაგი მუტანტის სახელითაა ცნობილი, რადგან იგი საკუთარ თავში ორი განსხვავებული ვარიანტის მუტაციას აერთიანებს. ერთ-ერთი მუტაციის ტიპი მას მასპინძელთან დაკავშირებას უმარტივებს და სხვებთან შედარებით უფრო გადამდებს ხდის. მეორე ტიპი კი, რომელიც გამა და ბეტა ვარიანტებშიც გვხვდება, ვირუსს ერთხელ უკვე გამოჯანმრთელებული ადამიანების ხელმეორედ დაინფიცირების პოტენციალს უზრდის. 

როგორ უნდა დავიცვათ თავი ახლანდელი და მომავალი ვარიანტებისგან?

ვაქცინაციით. მანამ, სანამ ვირუსის გავრცელება დედამიწის რომელიმე ერთ რეგიონში მაინც იქნება აქტიური, ახალი მუტაციები კვლავ გაჩნდება. იმისათვის, რომ არსებული და მომავალში გაჩენილი მუტაციებისგან თავი დავიცვათ, პირველ რიგში, ვირუსის ზოგად გავრცელებას უნდა ვებრძოლოთ. ამისათვის კაცობრიობისთვის ცნობილი ყველაზე ეფექტიანი გზა, ამ ეტაპზე, ვაქცინაციაა. 

საბედნიეროდ, ახალი და არასახარბიელო მუტაციების მიუხედავად, დღეს არსებული ვაქცინები ყველა მათგანის წინააღმდეგ ეფექტიანია. პრობლემა ისაა, რომ ვაქცინაციის ტემპი პლანეტის რეგიონებს შორის დრამატულად განსხვავდება. განვითარებული ქვეყნები უახლოეს მომავალში მოსახლეობის მნიშვნელოვან ნაწილს სრულად აცრიან, მეორე მხრივ, მესამე და მეორე მსოფლიოს ქვეყნებში ტემპი ან ძალიან დაბალია, ან თითქმის არარსებული. 

მხოლოდ საკუთარი მოსახლეობის იმუნიზება განვითარებულ ქვეყნებს პოტენციური, ბევრად უფრო ძლიერი მუტაციებისგან ვერ დაიცავს. სანამ ვაქცინაცია მსოფლიოს ყველა წერტილში, დროის ერთ კონკრეტულ მონაკვეთში და სწრაფი ტემპით არ წარიმართება, ახალი, უფრო საშიში ვარიანტების გაჩენის საფრთხე მუდმივად იარსებებს.