გენდერული კვოტირების წინააღმდეგ სარჩელის განხილვისას საკონსტიტუციო სასამართლოს ორმა მოსამართლემ, თეიმურაზ ტუღუშმა და ირინე იმერლიშვილმა განსხვავებული აზრი გამოხატა.
გირჩის მიერ შეტანილ სარჩელზე საკონსტიტუციო სასამართლომ გადაწყვეტილება 25 სექტემბერს გამოიტანა და სარჩელი ნაწილობრივ დააკმაყოფილა – სასამართლოს გადაწყვეტილებით, საარჩევნო სიაში ყოველ მეოთხედ ქალის ჩასმის აუცილებლობა არაკონსტიტუციური არაა, თუმცა, არაკონსტიტუციურია სიაში ყოველ მეოთხედ კაცის ჩასმის აუცილებლობა.
განსხვავებული აზრის მქონე მოსამართლეები მიიჩნევენ, რომ სასამართლოს სრულად უნდა დაეკმაყოფილებინა სასარჩელო მოთხოვნა და არაკონსტიტუციურად ეცნო სავალდებულო კვოტირების წესი. როგორც მოსამართლეები წერენ, კოლეგებმა საერთოდ არ შეაფასეს, რა გავლენას ახდენს სადავო რეგულირება ხალხის მიერ თავისუფალი არჩევანის რეალიზებაზე.
მოსამართლეებს მიაჩნიათ, რომ გენდერული კვოტირება მიმართულია საქართველოს მოქალაქეთა არჩევანის თავისუფლების შეზღუდვისკენ და არა მისი ხელშეწყობისკენ.
გთავაზობთ მნიშვნელოვან ამონარიდებს განსხვავებული აზრიდან:
- მიგვაჩნია, რომ სასამართლოს სრულად უნდა დაეკმაყოფილებინა სასარჩელო მოთხოვნა და არაკონსტიტუციურად ეცნო სავალდებულო კვოტირების წესი. ჩვენმა კოლეგებმა სავალდებულო კვოტირების საქართველოს კონსტიტუციასთან შესაბამისობაზე მსჯელობისას ყურადღება არ გაამახვილეს რიგ მნიშვნელოვან გარემოებებზე, რაც, საბოლოო ჯამში, საფუძვლად დაედო კონსტიტუციური სარჩელის არა სრულად, არამედ მხოლოდ ნაწილობრივ დაკმაყოფილებას. კერძოდ, სრულფასოვნად არ იქნა გააზრებული სავალდებულო კვოტირების დაწესებასთან დაკავშირებული განსაკუთრებული საფრთხეები, მით უფრო, როდესაც საქმე ეხება საყოველთაო არჩევნებს, რომელთან მიმართებით თვისობრივად უცხოა მსგავსი ბუნების მქონე მოთხოვნების დაწესება. გარდა აღნიშნულისა, გადაწყვეტილების დასაბუთებისას ყურადღების მიღმა არის დატოვებული არაერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორი, რაც, ჩვენი პოზიციით, სადავო რეგულირების არაკონსტიტუციურობას განაპირობებს.
- ჩვენმა კოლეგებმა საერთოდ არ შეაფასეს, რა გავლენას ახდენს სადავო რეგულირება ხალხის მიერ თავისუფალი არჩევანის უფლების რეალიზებაზე. აღნიშნულ ჭრილში მსჯელობის წარმართვისას ცხადი გახდებოდა შეზღუდვის მძიმე ბუნება და მის გამართლებასაც მეტი დასაბუთება დასჭირდებოდა.
- სადავო წესი საქართველოს მოქალაქეებს ავალდებულებს, საქართველოს პარლამენტში აუცილებლად აირჩიონ გარკვეული რაოდენობის ქალი დეპუტატი. შესაბამისად, იგი მიმართულია საქართველოს მოქალაქეთა არჩევანის თავისუფლების შეზღუდვის და არა მისი ხელშეწყობისკენ. ამდენად, სადავო ნორმა ადგენს წესრიგს, რომელიც უცხოა არჩევანის თავისუფლებაზე დაფუძნებული საარჩევნო პროცესისათვის და, ამდენად, სადავო ნორმით დადგენილი შეზღუდვა არის მძიმე. საკონსტიტუციო სასამართლომ მსგავსი შეზღუდვები შესაძლოა გაამართლოს მხოლოდ უკიდურესად საგამონაკლისო შემთხვევებში, მყარი კონსტიტუციური მიზნისა და კრიტიკულად აუცილებელი და ვიწროდ მიმართული რეგულირების არსებობისას. მივიჩნევთ, რომ მოცემულ შემთხვევაში სადავო ნორმა არ არის მნიშვნელოვანი კონსტიტუციური მიზნის მიღწევისკენ მიმართული, გამოსადეგი და აუცილებელი საშუალება.
- საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მე-3 პუნქტი მიმართულია საზოგადოებაში არსებული სოციალური ბარიერების განეიტრალებისკენ. თუმცა იგი არ ქმნის ამა თუ იმ სფეროში სქესთა შორის არსებული დისბალანსის შედეგებში გათანაბრების გზით აღმოფხვრის საფუძველს. შედეგებში გათანაბრების უზრუნველმყოფი ზომების შემოღებით სახელმწიფო ახდენს არა სამართლიანი წესების დამკვიდრებას, არამედ პირდაპირ განსაზღვრავს ამა თუ იმ ქმედების/საქმიანობის შედეგს. ამავე დროს, ფუნდამენტურად არასწორია მოლოდინის შექმნა, რომ მაქსიმალურად სამართლიანი და თანასწორი შესაძლებლობების უზრუნველყოფა თავისთავად გამოიწვევს თანასწორ შედეგებს და ყველა სფეროში პირთა ჯგუფები თანაბრად იქნებიან წარმოდგენილნი. შესაბამისად, შედეგებში გათანაბრება შესაძლებელია, ხშირ შემთხვევაში, პირდაპირ გამორიცხავდეს წარმატების დამსახურებისამებრ, სამართლიანად მიღწევის შესაძლებლობას. ამრიგად, დემოკრატიული სახელმწიფოს მიზანი ვერ იქნება ამა თუ იმ სფეროში სქესთა წარმომადგენლობის წინასწარ ხელოვნურად განსაზღვრა. ერთადერთი მექანიზმი, რომელიც უზრუნველყოფს საზოგადოებაში სიკეთეების სამართლიანად განაწილებას, არის შესაძლებლობების თანასწორობის მაქსიმალურად განმტკიცება. საზოგადოება, რომლის მიზანს წარმოადგენს ადამიანებისთვის არა შესაძლებლობების თანასწორობის უზრუნველყოფა, არამედ მათი შედეგებში გათანაბრება, ძირს უთხრის როგორც თავისუფლების, ისე თანასწორობის იდეას. ამდენად, ხსენებული კონსტიტუციური ნორმის მიზანია, სოციალური ბარიერების მოხსნის გზით, თანაბარი სასტარტო პირობების უზრუნველყოფა ქალებისა და მამაკაცებისათვის და არა მათი შედეგებში გათანაბრება.
- უდავოა, რომ საზოგადოებაში ქალთა რაოდენობასთან შედარებით, საქართველოს პარლამენტში მათი წარმომადგენლობა მნიშვნელოვნად დაბალ ნიშნულზეა. თუმცა აღნიშნული, თავისთავად, არ ამტკიცებს, რომ ასეთი ფაქტობრივი მოცემულობა უმეტესად გამოწვეულია კონკრეტულ სქესთან მიმართებით საზოგადოებაში არსებული არაჯანსაღი დამოკიდებულებით. რა თქმა უნდა, ვერ გამოვრიცხავთ ასეთ რეალობასაც, თუმცა სახელმწიფომ, შესაძლებლობის ფარგლებში, მაქსიმალურად უნდა გამოიკვლიოს სქესის ნიშნით არსებული დისბალანსის გამომწვევი მიზეზები და დაასაბუთოს, რომ ასეთი შედეგობრივი მოცემულობის უმთავრესი განმაპირობებელი ფაქტორი სწორედ საზოგადოებაში არსებული სტერეოტიპებია. საქმის განხილვისას არ გამოკვეთილა, რომ სადავო ნორმის მიღებამდე საკმარისად იქნა გამოკვლეული პარლამენტში სქესთა შორის არსებული დისბალანსის მიზეზები.
- საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მე-3 პუნქტით განსაზღვრული თანაბარი შესაძლებლობების უზრუნველყოფა გულისხმობს სოციალური ბარიერების განეიტრალებას, რამაც ბუნებრივად უნდა მოიტანოს შედეგებში ბალანსის გაუმჯობესება. ამრიგად, შესაძლებლობების თანასწორობა გულისხმობს არა წინასწარ დადგენილი კონკრეტული რაოდენობრივი ბალანსით მიზნის მიღწევას, არამედ, შედეგის წინასწარ განსაზღვრის გარეშე, ბუნებრივი ბალანსის მიღწევისთვის ხელშემშლელი ბარიერების განეიტრალებას. აღნიშნულის საწინააღმდეგოდ, სადავო ნორმა წინასწარ განსაზღვრული სქესობრივი ბალანსის დადგენის გზით ცდილობს ბარიერების განეიტრალებას. იგი მიმართულია არა პირთა საწყისი პირობების გათანაბრებისკენ, არამედ პირდაპირ ორიენტირებულია შედეგზე.
- ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, სადავო ნორმა სცდება საქართველოს კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მე-3 პუნქტით სახელმწიფოსათვის მინიჭებული უფლებამოსილების ფარგლებს და სახეზე არ არის მისი მოქმედების ლეგიტიმური საფუძველი.
- სასამართლოს სრულყოფილად არ გამოუკვლევია, რამდენად ეფექტურად ახდენს საზოგადოებაში არსებული სტერეოტიპების განეიტრალებას ისეთი ტიპის შეზღუდვები, როგორიცაა სავალდებულო კვოტირება. დეპუტატ ქალთა რაოდენობის ხელოვნურად განსაზღვრამ შესაძლოა, ხელი შეუწყოს მათი თანამდებობაზე დაუმსახურებლად მოხვედრის შესახებ საზოგადოებრივი აზრის გამყარებას. შესაძლოა, ამ მოსაზრებას უმეტეს შემთხვევაში არ ჰქონდეს რეალური საფუძველი, თუმცა მაინც შეუწყოს ხელი საზოგადოებაში საკითხისადმი არაჯანსაღი დამოკიდებულების გამყარებას. სავალდებულო კვოტირების სისტემა ქმნის რეალურ საფრთხეს, რომ არა მხოლოდ გამყარდეს ქალის როლისადმი არაჯანსაღი დამოკიდებულების მქონე ადამიანებში ასეთი რწმენა, არამედ საზოგადოების სხვა წევრებშიც გააჩინოს იგი.
- სასამართლომ განმარტა, რომ „სადავო ნორმის მოქმედების პირობებში არსებობს ალბათობა, რომ პარლამენტში პროპორციული წესით არჩეულ დეპუტატებს შორის ქალთა წარმომადგენლობა მეტ-ნაკლებად ისეთივე პროცენტულობით განისაზღვროს, როგორც ეს მოხდა 2016 წელს, სადავო ნორმის არარსებობის პირობებში. უფრო მეტიც, თეორიულად არსებობს იმის შესაძლებლობა, რომ სადავო ნორმის მოქმედების პირობებში, პროპორციული წესით არჩეულ პარლამენტის წევრებში ქალთა წარმომადგენლობა საქართველოს პარლამენტში პროცენტულად შემცირდეს, რაც დამოკიდებულია ცალკეულ საარჩევნო სუბიექტთა პარტიული სიების კონკრეტულ კონფიგურაციასა და მათ მიერ მოპოვებული მანდატების რაოდენობაზე“.
- ზემოაღნიშნული მონაცემები მიუთითებს, რომ სადავო ნორმით უზრუნველყოფილი ქალთა წარმომადგენლობა, მისი არარსებობის პირობებშიც თითქმის მიღწეული იყო 2016 წლის საპარლამენტო არჩევნების შედეგად. შესაბამისად, სადავო რეგულირება, ერთი მხრივ, არსებითად არ ცვლის საქართველოს პარლამენტში ქალთა წარმომადგენლობის გაუმჯობესების კუთხით მოსალოდნელ მოცემულობას, ხოლო, მეორე მხრივ, საქართველოს პარლამენტში არჩეულ ქალთა მიმართ სტერეოტიპების გამყარების საფუძველს აჩენს. აღნიშნული მოცემულობა კი, თავისთავად, ვერ ჩაითვლება საზოგადოებაში არსებული სტერეოტიპების დამარცხებისა და, შესაბამისად, სოციალური ბარიერების განეიტრალების მხრივ წინ გადადგმულ ნაბიჯად, რის მიღწევასაც კონსტიტუციის მე-11 მუხლის მე-3 პუნქტი ავალდებულებს სახელმწიფოს. ამდენად, ასეთ პირობებში, სადავო ნორმით დაწესებული ღონისძიება ვერ ჩაითვლება დასახელებული ლეგიტიმური მიზნის მიღწევის გამოსადეგ საშუალებად.
- პირველ რიგში, არ არის ნათელი, რატომ ჩათვალა სასამართლომ, რომ ბუნებრივ პირობებში საქართველოს პარლამენტში ქალთა წარმომადგენლობა არასაკმარისი ტემპით იზრდება. 2008 წლის საპარლამენტო არჩევნების შედეგების მიხედვით, საქართველოს პარლამენტის წევრობის მანდატი მიიღო 9 ქალმა (6%). აქედან პროპორციული სიით 8 ქალმა მოიპოვა საპარლამენტო მანდატი (10.66%), ხოლო მაჟორიტარული წესით არჩეულ იქნა ერთი პარლამენტის წევრი ქალი (1.33%). 2012 წლის საპარლამენტო არჩევნების შედეგად, პარლამენტის წევრად არჩეულ იქნა 18 ქალი (12.00%). აქედან პროპორციული სიით 11-მა მათგანმა მოიპოვა საპარლამენტო მანდატი (14.29%), ხოლო მაჟორიტარული წესით არჩეულ იქნა 7 პარლამენტის წევრი ქალი (9.59%). ასევე, 2016 წლის საპარლამენტო არჩევნების შედეგად, არჩეულ იქნა 24 წევრი ქალი (16.00%). აქედან პროპორციული საარჩევნო სისტემით არჩეულ იქნა 18 მათგანი (23.38%), ხოლო მაჟორიტარული წესით 6 (8.22%).
- ზემოაღნიშნული სტატისტიკური მონაცემები აჩვენებს, რომ საქართველოს პარლამენტში ქალთა წარმომადგენლობა მზარდია. მთლიანად პარლამენტში ქალთა წარმომადგენლობა უკანასკნელი სამი საპარლამენტო არჩევნების შედეგად გაიზარდა 6%-დან 12%-მდე, ხოლო შემდეგ 16%-მდე. ამასთან, პროპორციული სისტემის ნაწილში 10.66%-დან გაიზარდა 14.29%-მდე, ხოლო შემდეგ 23.38%-მდე. აღნიშნული მონაცემების არსებობის პირობებში, საფუძველს მოკლებულია იმის მტკიცება, რომ ბუნებრივ პირობებში საქართველოს პარლამენტში ქალთა წარმომადგენლობის ზრდის ტემპი არასაკმარისია. ამ შემთხვევაში გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს ქალთა წარმომადგენლობის ზრდის დინამიკას და არა რომელიმე არჩევნებში დაფიქსირებულ ცალკე აღებულ შედეგს. დინამიკა კი მეტად პოზიტიურია - 2008 წლის პარლამენტის არჩევნებთან შედარებით, 2016 წელს, როგორც მთლიანად პარლამენტში, ასევე პროპორციული სისტემით არჩეულ პარლამენტის წევრთა ნაწილში ორჯერ და მეტად გაიზარდა ქალთა წარმომადგენლობა. ასეთ პირობებში კი, განსაკუთრებით რთულია იმის მტკიცება, რომ ლეგიტიმური მიზნის მისაღწევად აუცილებელი იყო საარჩევნო უფლების ამდენად ინტენსიური შეზღუდვა.
- გარდა მნიშვნელოვანი პოზიტიური დინამიკისა, როგორც უკვე აღინიშნა, სადავო ნორმით უზრუნველყოფილი ქალთა წარმომადგენლობა თითქმის სრულად იყო მიღწეული 2016 წლის საპარლამენტო არჩევნებში სადავო ნორმის არარსებობის პირობებშიც. ამდენად, გაუგებარია, რატომ დადგა საქართველოს პარლამენტი აუცილებლობის წინაშე, დაეწესებინა საარჩევნო უფლებისთვის ისეთი მძიმე ხასიათის შეზღუდვა, როგორიც არის სავალდებულო გენდერული კვოტირება. მითუფრო იმ პირობებში, როდესაც იგი გათვლილია, დაახლოებით, იმავე ოდენობის ქალი პარლამენტარის საკანონმდებლო ორგანოში წარმოდგენაზე, რაც უკვე უზრუნველყოფილი იყო უკანასკნელი საპარლამენტო არჩევნების დროს, ბუნებრივ პირობებში, წინასწარ ხელოვნურად განსაზღვრული რაოდენობრივი მოთხოვნის შემოღების გარეშე.
- აღნიშნული მონაცემები ცხადად მიუთითებს, რომ ქალებისათვის საქართველოს პარლამენტში მოხვედრა ნაკლებად პრობლემურია პროპორციული საარჩევნო სისტემით, მაჟორიტარულთან შედარებით. ამდენად, ამ კუთხით, ყურადღებას იმსახურებს ის გარემოება, რომ 2008 წელს საქართველოს პარლამენტის 150 წევრიდან 75-ის არჩევა ხდებოდა პროპორციული წესით, ხოლო 2016 წელს 77 წევრი აირჩეოდა პროპორციული წესით. 2020 წლის საპარლამენტო არჩევნებისათვის პროპორციული წესით ასარჩევი წევრების რაოდენობა გაიზარდა და შეადგინა 120, ხოლო 2024 წლის საპარლამენტო არჩევნები და მისი შემდგომი არჩევნები ჩატარდება სრულად პროპორციული წესით. შესაბამისად, როგორც 2020 წლის 31 ოქტომბრის, ასევე, შემდგომ საპარლამენტო არჩევნებში ქალებს მათთვის მნიშვნელოვნად გაუმჯობესებულ პირობებში და ხელსაყრელი საარჩევნო სისტემით ექნებათ შესაძლებლობა, შეინარჩუნონ პოზიტიური დინამიკა და გაზარდონ საკუთარი წარმომადგენლობა.
- ზემოაღნიშნული გარემოებები ცხადყოფს, რომ სადავო ღონისძიების შემუშავებისას საქართველოს პარლამენტის მხრიდან მხედველობაში არ იქნა მიღებული არაერთი მნიშვნელოვანი ფაქტობრივი გარემოება და საკითხი გადაწყვეტილი იქნა შესაბამისი გამოკვლევის გარეშე, ხელოვნურად და აბსტრაქტულ საჭიროებებზე დაყრდნობით. ამდენად, მივიჩნევთ, რომ სახეზე არ არის სადავო ნორმით გათვალისწინებული შეზღუდვის დაწესების აუცილებლობა და იგი არ წარმოადგენს უფლების ყველაზე ნაკლებად მზღუდავ საშუალებას.
- პროფესიულ თანამდებობებთან მიმართებით კვოტირების წესის შემოღებას თან ახლავს რისკი, რომ მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილება შეიძლება მიიღოს არასაკმარისი/ნაკლები კვალიფიკაციის მქონე პირმა და ამით პირდაპირი და ხელშესახები ზიანი მიაყენოს საჯარო თუ კერძო ინტერესებს. თუმცა არანაკლებ საფრთხეს შეიცავს შესაბამისი მხარდაჭერის არმქონე და, შესაბამისად, არასაკმარისი ლეგიტიმაციის მქონე პირის მიერ ქვეყნისათვის უმნიშვნელოვანესი გადაწყვეტილებების მიღების მინდობა, რაც განსაკუთრებული მასშტაბის შედეგებთან შეიძლება იყოს დაკავშირებული და თითოეული მოქალაქის ცხოვრებაზე იქონიოს უშუალო გავლენა. წარმომადგენლობითი დემოკრატია გულისხმობს ქვეყნის პოლიტიკის განმსაზღვრელი გადაწყვეტილებების იმ პირთა მიერ მიღებას, რომლებიც ამომრჩეველთა თავისუფალი ნების საფუძველზე, ყველაზე მეტი მხარდაჭერით იქნენ არჩეულნი და ყოველგვარი ხელოვნური ჩარევა მაქსიმალურად უნდა იქნეს გამორიცხული.
- პოლიტიკურ პარტიებს არ მიეცათ გონივრული დრო, რათა წინასწარ ეზრუნათ შესაბამისი რაოდენობის ქალ კანდიდატთა პოპულარიზაციასა და მათი მხარდაჭერის სათანადოდ გაზრდაზე. პოლიტიკურ სივრცეში ახალი ფიგურების გამოჩენა და მათი ამომრჩევლისთვის გაცნობა ბუნებრივად არის დაკავშირებული მნიშვნელოვან სირთულეებთან. როგორც წესი, პოლიტიკოსს სჭირდება მნიშვნელოვანი დრო, რათა გაეცნოს ამომრჩეველს, მიაწვდინოს მათ ხმა და დაარწმუნოს საკუთარი პოტენციური ამომრჩეველი მისთვის მხარდაჭერაში. 4 თვეში კი ახალი ან ნაკლებად ცნობილი პოლიტიკური ფიგურების სათანადოდ და სრულფასოვნად პოპულარიზაცია ურთულეს ამოცანას წარმოადგენს.
- აღნიშნულ გარემოებას, თავის მხრივ, უკავშირდება მნიშვნელოვანი პრობლემა. კერძოდ, არსებობს რეალური რისკი იმისა, რომ არჩევნებამდე 4 თვით ადრე ამ ტიპის შეზღუდვის შემოღებამ არათანასწორ მდგომარეობაში ჩააყენოს საარჩევნო სუბიექტები. ის პოლიტიკური პარტიები, რომელთაც ბუნებრივად მაღალი ქალთა წარმომადგენლობა ჰყავთ, უპირატეს მდგომარეობაში აღმოჩნდებიან სხვა პოლიტიკურ პარტიებთან, რომელთაც არ ჰყავთ საკმარისი რაოდენობის შესაბამისი პოლიტიკური რეიტინგის მქონე ქალი კანდიდატები. შესაბამისად, სახეზეა რეალური საფრთხე, რომ სადავო რეგულირებამ ეჭვქვეშ დააყენოს საარჩევნო სუბიექტთა თანასწორი შანსების უმნიშვნელოვანესი უფლებრივი გარანტია.
