მიმდინარე რუსულ-უკრაინული საეკლესიო დაპირისპირება გაცდა ადგილობრივი ინტერესების სფეროს და მსოფლიო მნიშვნელობის საეკლესიო და პოლიტიკურ მოვლენად იქცა, რომელსაც გვერდს ვერ ავუქცევთ. ამიტომ, წინამდებარე სტატიაში წარმოგიდგენთ მოკლე საისტორიო ექსკურს ამ დიდი საეკლესიო პერიპეტიებსა, რომელსაც საფუძველი მეათე საუკუნეში, კიევის რუსის (Киевская Русь) სახელმწიფოს გაქრისტიანებით ჩაეყარა.
დღევანდელი იდეოლოგიური ომის პირობებში, როდესაც იმპერიალისტური პუტინის რუსეთი ჰიბრიდულ ომს ეწევა მთელი მსოფლიო ცივილიზაციის წინააღმდეგ და ოცნებობს სსრკ პერიოდის რუსული იმპერიის და გავლენების აღდგენას, საქართველოში ამ იდეოლოგიური ომის ექო ძალიან მძაფრად ისმის და ტყუილ-მართალი ერთმანეთში არეულია. ამ ჩახლართულ სამოქალაქო და საეკლესიო ისტორიის და კანონიკის საკითხებში ბევრს გარკვევა უჭირს, ამიტომ გადავწყვიტე ტაბულასთვის დაწერილ ამ პუბლიცისტურ წერილში ჩამომეყალიბებინა აღნიშნული თემები.
უპირველესად, უნდა აღინიშნოს, რომ საჭიროა ტოპონიმებს "რუს" (Русь) და რუსეთს (Россия) გამიჯვნა და სხვაობის გააზრება, რადგან დღევანდელი რუსეთის სახელმწიფოს თვითსახელწოდება არის როსსია (Россия), და არა რუს (Русь), რომელიც ერქვა გაუყოფელი აღმოსავლეთ სლავების ერთიან ქვეყანას, ხოლო ქართულ ენაში ამ ორი შინაარსობრივად განსხვავებული ტოპონიმის ერთი ტერმინით "რუსეთად" თარგმნა ვერ ასახავს ტერმინოლოგიურ სხვაობებს, რაც ისტორიული და ეთნიკური კუთხით სწორედ რომ მეტად მნიშვნელოვანია და საეტაპო.
მე-10 საუკუნეში სახელმწიფო კიევის რუსი (კიევსკაია რუს), რომელსაც ქართულად კიევის რუსეთად არაზუსტად თარგმნიან, აერთიანებდა აღმოსავლეთ სლავ ხალხს, ანუ ძველ რუს ხალხს, რომელიც საუბრობდა ძველ სლავურ ენაზე და რომელიც მოგვიანებით, მე-14-15 საუკუნეებში ერთიანი სახელმწიფოებრიობის დაცემის და დაშლის პირობებში ენობრივად, ეთნოგრაფიულად და პოლიტიკურად სამ ერად/ეთნოსად ჩამოყალიბდა, თითოელ მათგანს საკუთარი ეროვნული თვითშეგნება და განსხვავებული ეთნიკური იდენტობა ჩამოუყალიბდათ. ესენი გახლავთ: რუსები (ძვ. სახელწოდება - მოსკალები/მოსკოვიტები), უკრაინელები (ძვ. სახელწოდება - მალოროსები) და ბელორუსები. ერთი ხალხის რამდენიმე ხალხად/ერად დაშლის, ანუ დენაციონალიზაციის შემთხვევები სხვაც უამრავია მსოფლიო ისტორიაში და გასაკვირი არ უნდა იყოს ვინმესათვის. სამივე ამ ეთნოსისათვის "კიევის რუსი"-ს სახელმწიფო ისტორიული საფუძველია, თუმცა ყველაზე მეტად უკრაინელებისათვის, რადგან ქ. კიევი და მისი რეგიონი მათი ფორმირების ავტოქთონური (ადგილობრივი) არეალია.
988 წელს კიევის რუსის მმართველი, დიდი მთავარი (კნიაზი) ვლადიმერ რიურიკი თავისი ოჯახით და ხალხით ღებულობს მართლმადიდებლურ ქრისტიანულ სარწმუნოებას ბერძნული ეკლესიის საშუალებით. იმავე წელს კონსტანტინოპოლის მსოფლიო საპატრიარქო კიევში აარსებს თავის ქვემდებარე სამიტროპოლიტო კათედრას, რომელიც საეკლესიო ორგანიზაციას ხელმძღვანელობდა ახალმოქცეულ ქვეყანაში. კიევში პირველ მიტროპოლიტად კონსტანტინოპოლიდან გაგზავნილ იქნა წმ. მღვდელმთავარი მიხეილი, რომლის ხელმძღვანლობითაც დაიწყო კიევის რუსში ტაძრების მშენებლობა, სამღვდელოების დადგინება და მართლმადიდებლობის განმტკიცება. კიევის მიტროპოლიტებად კონსტანტინოპოლი ძირითადად ბერძნებს ადგენდა, თუმცა, მე-11 საუკუნიდან ხანდახან ეთნიკური სლავებიც იკავებდნენ სამიტროპოლიტო საყდარს.
მე-13 საუკუნეში მონღოლთა შემოსევების გამო კიევის რუსის სახელმწიფო საბოლოოდ დაეცა, კიევი გაპარტახდა და სამიტროპოლიტო რეზიდენცია 1299 წელს დროებით გადატანილ იქნა ვლადიმირში, ხოლო 1325 წლიდან მოსკოვში, თუმცა მიტროპოლიტები კვლავ ატარებდნენ კიევისა და სრულიად რუსის მიტროპოლიტის (Митрополит Киевский и всея Руси) წოდებას და აგრძელებდნენ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო საყდრისადმი კანონიკურ დაქვემდებარებას.
კიევის მიტროპოლიტს ადგენდა და აკურთხებდა კონსტანტინოპოლის პატრიარქი. 1440-იან წლებში კიევის მიტროპოლიტი ისიდორე ბერძენი, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს სხვა იერარქების უმეტესობის კვალდაკვალ ხელს აწერს ფლორენციის უნიას (ერთობის შეთანხმებას), რომლითაც აღსდგა რომთან 1054 წელს გაწყვეტილი საეკლესიო ერთობა. ეს შეთანხმება მოსკოვის დიდმა მთავარმა ვასილი მეორემ არ სცნო, ხოლო მიტრ. ისიდორე შეიპყრო და დაატუსაღა. რამდენიმე ხნის შემდგომ მიტრ. ისიდორემ მოახერხა პატიმრობიდან გაპარვა და იტალიაში გაიქცა, კიევის სამიტროპოლიტო კათედრა კი დროებით ვაკანტური დარჩა.
კონტანტინოპოლი სულს ღაფავდა და კიევის მიტროპოლიისთვის არ სცალოდა, ამით ისარგებლა მოსკოვის მთავარმა ვასილი მეორემ და 1448 წელს კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ნებართვის გარეშე დასვა მიტროპოლიტად იონა მოსკოველი, ტიტულით მიტროპოლიტი კიევისა და სრულიად რუსის (Митрополит Киевский и всея Руси). ამ არაკანონიკური ქმედებით დაიწყო ფაქტობრივი ავტოკეფალია რუსული ეკლესიისა, რომელიც არღვევდა კონსტანტინოპოლის დედა საპატრიარქოსადმი დაქვემდებარების კანონიკურ და საეკლესიო ისტორიულ ტრადიციას. კონსტანტინოპოლის საპატრიარქომ ეს არაკანონიკური ფაქტი არ სცნო და 1458 წელს კონსტანტინოპოლის პატრიარქის კურთხევით კიევის სამიტროპოლიტო საყდარზე დადგენილ იქნა გრიგოლ ბოლგარინი (ბულგარელი). ამ ფაქტის გათვალისწინებით 1461 წელს გარდაცვლილი იონა მოსკოველის მემკვიდრე, მოსკოვის დე-ფაქტო სამიტროპოლიტო საყდარზე ასული ახალი მიტროპოლიტი ფეოდოსი ბივალცევი უარს ამბობს კიევის მიტროპოლიტის წოდებაზე და ღებულობს ახალ ტიტულს "მიტროპოლიტი მოსკოვისადა სრულიად რუსი"-ს (Митрополит Московский и всея Руси), რითაც მოსკოველებმა გააფორმეს დაწყებული სქიზმა კონსტანტინოპოლის დედა საპატრიარქოსგან და კიევის დედა მიტროპოლიისგან გამოყოფა, შექმნეს რა თვითნებურად ახალი საეკლესიო-ადმინისტრაციული სტრუქტურა "მოსკოვის მიტროპოლია".
კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ქვემდებარე კიევისა და სრულიად რუსის მიტროპოლიტები კი აგრძელებენ უკრაინის და ბელორუსიის მიწების მწყემსთავრობას, რომლებიც მე-14 საუკუნიდან მოყოლებული ლიტვის დიდი სამთავროს შემადგენლობაში იყვნენ. ამგვარად ერთიანი ძველი რუსული საეკლესიო ადმინისტრაციული ერთეული "კიევის მიტროპოლია" მოსკოველთა თვითნებური, არაკანონიკური ქმედებების შედეგად ორად გაიყო. აღსანიშნავია, რომ დღევანდელი მოსკოვის საპატრიარქოს ლიდერები 1448 წლის სქიზმატურ აქტს იმით ამართლებენ, რომ 1439 წლიდან კონსტანტინოპოლის საატრიარქო რომის კათოლიკე ეკლესიასთნ უნიაში იყო და ჩვენ მართლმადიდებლობა შევინარჩუნეთო. მაგრამ თვალს ხუჭავენ იმაზე რომ სულ მალე, 1453 წლიდან კოატანტინოპოლის საპატრიარქომ საბოლოოდ გააუქმა უნია და მოსკოვის ეკლესია ვალდებული იყო გაეგრძელებინა კანონიკური მორჩილება კონსტანტინოპოლის დედა-ეკლესიისადმი. ასპარეზზე გამოსული გაძლიერებული მოსკოვის მიტროპოლიტს საუკუნეზე მეტი დრო დასჭირდა, რომ 1589 წელს კონსტანტინოპოლისაგან აღიარება და პატრიარქის წოდება მოეპოვებინა. კიევის მიტროპოლია კი 1458 წლიდან აგრძელებდა ტრადიციულ მორჩილებას კონსტანტინოპოლის დედა-ეკლესიისადმი და მწყემსავდა უკრაინის, ბელორუსიის, ლიტვის მართლმადიდებლურ სამრევლოებს და ეპარქიებს.
ეს ვითარება შეფერხდა 1596 წელს, როდესაც კიევის მიტროპოლიტი მიხეილ როგოზი და მისი სამღვდელოების აბსოლუტური უმრავლესობა განუდგა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო საყდარს, აღიარა რომის საყდრის უზენაესობა და უნია (ერთობა) გააფორმა რომის კათოლიკე ეკლესიასთან. მათ სრულად შეინარჩუნეს ტრადიციული ლიტურგიკული და საეკლესიო წესები, შიდა საეკლესიო ავტონომია.
ასე დაარსდა უკრაინის ე.წ. ბერძნულ-კათოლიკური (გრეკო-კათოლიკური) ეკლესია (ტერმინი "ბერძნულობა" ამ შემთხვევაში მართლმადიდებლური რიტუალის და წესების აღმნიშვნელი ცნებაა და არა ეთნიკურობის).
კიევის მართლმადიდებლური სამიტროპოლიტოს აღდგენა მხოლოდ სამი ათეული წლის შემდგომ გახდა შესაძლებელი: 1620 წელს კონსტანტინოპოლის პატრიარქის ლოცვა-კურთხევით იერუსალიმის პატრიარქმა თეოფანე მესამემ კიევში ხელი დაასხა კიევის, გალიციის და სრულიად რუსის ახალ მიტროპოლიტს და ამგვარად კიევის მართლმადიდებლური მიტროპოლია აღსდგა და არსებობა განაგრძო, მართალია მრევლი და სამღვდელოება შემცირებილი ჰყავდა კათოლიკური ქადაგების წყალობით, მაგრამ მაინც განაახლა არსებობა. 1620 წლიდან კიევის მიტროპოლიტების ტიტულს დაემატა ახალი წოდება "კონსტანტინოპოლის საყდრის (ანუ კათედრის) ეგზარქოსი". მალევე, 1648-1681 წლებში მიმდინარე ომების შედეგად ცენტრალური და აღმოსავლეთი უკრაინა დედაქალაქ კიევითურთ მოსკოვის გაძლიერებულმა სამეფომ წაართვა რეჩპოსპოლიტას (პოლონეთ-ლიტვის სამეფოს), უნიატობა შეიზღუდა და მართლმადიდებლობა გაძლიერდა, პარალელურად მოსკოვმა დაიწყო ზრუნვა კიევის მიტროპოლიის კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსათვის ჩამორთმევისა და მიერთებისათვის. ეს ჩანაფიქრი 1686 წელს განახორციელეს. რამდენადაც კონსტანტინოპოლის ეკლესია თურქთა ბატონობის შედეგად დასუსტებული იყო და მოსკოვის სახელმწიფო ერთგვარ პატრონაჟს უწევდა ოტომანთა კარზე. მოსკოვის სამეფომ გარკვეული შესაწირის გაღების ხარჯზე კონსტანტინოპოლის პატრიარქ დიონისეს გამოაცემინა ტომოსი კიევის მიტროპოლიის მოსკოვის პატრიარქისათვის გადაცემის შესახებ. მაგრამ ეს აქტი არ ითვალისწინებდა კიევის მიტროპოლიის სრულად დათმობას და გადაცემას მოსკოვის საპატრიარქოსათვის. მოსკოვის პატრიარქი მხოლოდ ეპიტროპოსად (ზედამხედველად) დგინდებოდა, კიევის მიტროპოლიაში წირვა-ლოცვისას უპირველესად უნდა მოეხსენიებინათ კონსტანტინოპოლის პატრიარქი და მხოლოდ მის შემდგომ მოსკოვის პატრიარქის სახელი. მაგრამ მოსკოვმა რაწამს ხელთ იგდო ძალაუფლება, მოახდინა კიევის მიტროპოლიის სრული მითვისება და გაუქმებაც კი. მალევე, 1688 წელს კიევის მიტროპოლიტის ტიტული (მიტროპოლიტი კიევის, გალიციის და სრულიად რუსის/ Митрополит Киевский, Галицкий и всея Руси) შეცვალეს: "სრულიად რუსი"-ს ნაცვლად გაჩნდა ახალი ტოპონიმი "მალია როსია" (მცირე რუსეთი, როგორც ეწოდებოდა უკრაინას მეორენაირად იმ ეპოქაში), ახალი ტიტული ასე ჟღერდა "მიტროპოლიტი კიევის, გალიციის და მალია როსიის (Митрополит Киевский, Галицкий и Малыя России). მოსკოველთა მიერ განხორციელებული ეს ცვლილება მოსალოდნელი იყო, "სრულიად რუსის მიტროპოლიტი"-ს, შემდეგ პატრიარქის წოდება მოსკოვის მღვდელმთავარს ჰქონდა 1461 წლიდან მითვისებული და კიევის მიტროპოლიტის მიერ მისი ტარება მოსკოველებს ყელში ეჩხირებოდათ. მოსკოვის საპატრიარქომ კიევის მიტროპოლია გააუქმა და კიევის მიტროპოლიტები ჩვეულებრივ რიგით ეპარქიული მღვდელმთავრებად აქციეს რომელთაც დაქვემდებარებული ეპისკოპოსები აღარ ჰყავდათ და როგორც წესი ეთნიკური რუსები დგინდებოდნენ. 1966 წლამდე, ფილარეტ დენისენკოს დადგინებამდე, კიევის კათედრას უკრაინელი მღვდელმთავარი აღარ ღირსებია, დაიწყო ყოველივე უკრაინულის დევნა და რუსიფიკაცია.
თავისუფლებისათვის მებრძოლი უკრაინელები არასოდეს შერიგებიან მოსკოვურ ოკუპაციას, მაგალითად ზაპორიჟიეს ჰეტმანის, ფილიპ ორლიკის 1710 წლის "კონსტიტუციურ აქტში" წერია: "რაზედაც ამჟამინდელი ახლადარჩეული ჰეტმანი, როდესაც უფალი ღმერთი, ძლიერი და მტკიცე ბრძოლასა შინა... ინებებს გაათავისუფლოს მამული ჩვენი, მცირე რუსეთი, მოსკოველთა ძალდატანებითი უღლისაგან, მოვალე იქნება, უპირველესად ეცადოს და მტკიცედ წინაღუდგეს, რათა ხარბი უცხოდ მადიდებლობა არ შემოიჭრას მცირე რუსეთში, ჩვენს მამულში, ვისგანაც არ უნდა იყოს იგი... რათა ერთი რწმენა მართლმადიდებლური, აღმოსავლური აღმსარებლობის, კონსტანტინოპოლის უწმიდეს სამოციქულო საყდარს დამორჩილებული, მარადის დამტკიცებულ იყოს... მცირე რუსეთში დიდად პატივცემული და პირველსაწყისი კიევის სამიტროპოლიტო საყდარი და იმ დროისათვის სასულიერო საქმეთა მართვა გადაეცემა იმავ ნათლად განმგებელ ჰეტმანს, რათა გაათავისუფლოს მამული მოსკოველთა უღლისაგან და ითხოვოს სამოციქულო დედაქალაქ კონსტანტინოპოლში პირველად არსებული საეგზარქოსო მმართველობა, რომლის მეშვეობითაც განახლდება შვილებრივი ურთიერთობა და მორჩილება ხსენებული კონსტანტინოპოლის საყდრის წინაშე, რომლისაგანაც ღირს ვიქმენით სახარების ქადაგებით წმინდა კათოლიკე ეკლესიის რწმენაში განვნათლებულიყავით და განვმტკიცებულიყავით." (ტექსტი ძველი უკრაინული ენიდან თარგმნა დავით ჩიკვაიძემ). 1722 წელს რუსეთის იმპერატორ პეტრე პირველის განკარგულებით კიევის მღვდელმთავარი მიტროპოლიტის წოდებიდან ჩამოქვეითდა არქიეპისკოპოსის წოდებაზე, ტიტულიდან ამღებულ იქნა ტოპონიმი "სრულიად მალოროსიისა", დარჩა კიევისა და გალიციის მღვდელმთავრის წოდება (архиепископ Киевский и Галицкий), 1731 წელს ისევ დაამატეს "მალოროსიისა", ხოლო 1767 წელს რუსეთის იმპერატრიცა ეკატერინე მეორის ბრძანებით საბოლოოდ ამოღებულ იქნა კიეველ მღვდელმთავრის ტიტულიდან "სრულიად მალოროსიისა". 1743 წელს იმპერატრიცა ელისაბედ პეტრეს ასულმა აღუდგინა მიტროპოლიტის წოდება კიევის მღვდელმთავარს. ეს ტიტული (მიტროპოლიტი კიევისა და გალიციისა) შენარჩუნდა 1990 წლამდე.
1917 წელს რომანოვების რუსეთის იმპერიის დაცემისთანავე უკრაინაში დაიწყო დიდი ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობა სახელმწიფოებრიობის აღდგენის, უკრაინის ეკლესიის მოსკოვის საპატრიარქოსგან გათავისუფლების და ავტოკეფალიის მოპოვებისთვის. უკრაინელი სამღვდელოების დიდი ნაწილი მხარს უჭერდა უკრაინის ავტოკეფალური ეკლესიის დაფუძნებას, მაგრამ პრობლემა ის იყო, რომ უკრაინის ეპისკოპოსები უკლებლივ ყველა ეთნიკური რუსი იყო და რუსული იმპერიალიზმის ადეპტები, შესაბამისად, სამღვდელოება რჩებოდა ეპისკოპატის გარეშე.
1919 წელს სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა ლეონიდე ოქროპირიძემ აღუთქვა დახმარება ავტოკეფალისტ უკრაინელებს და შეჰპირდა მათ, თუ გაუგზავნიდნენ საეპისკოპოსო კანდიდატებს, ეპისკოპოსებად უკურთხებდა მცხეთაში, რითაც ეს პრობლემა გადაიჭრებოდა და ჩამოყალიბდებდა უკრაინის ავტოლეფალური ეკლესიის სინოდი. სამწუხაროდ, რუსეთის ყოფილი იმპერიის ტერიტორიებზე მიმდინარე სამოაქალაქო ომის გამო საეპისკოპოსოდ გამორჩეული ორი კანდიდატი ვერ ჩამოვიდა საქართველოში და მათი საეპისკოპოსო ქიროტონია (ხელთდასხმა) ვერ აღსრულდა.
ავტოკეფალისტები ვერ შეაჩერა ამ დაბრკოლებამ და 1921 წელს კიევის სოფიის კათედრალურ ტაძარში მღვდლების მიერ მოხდა საეპისკოპოსოდ არჩეულ პირთა "კურთხევა", რაც მართლმადიდებელი ეკლესიის ისტორიაში უპრეცედენტო არაკანონიკური მოვლენა იყო. ამ ფაქტმა დიდი ჩრდილი მიაყენა უკრაინელთა ავტოკეფალისტურ მოძრაობას და შექმნილი "უკრაინის ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესია" (უკრ.: Українська автокефальна православна церква, რუს.: Украинская автокефальная православная церковь, მეტსახელად "ლიპკოვსკები", ან "სამოსვიატები"/თვითნაკურთხები) კანონიკური ეკლესიის სივრცის მიღმა აღმოჩდა. ამ არაკანონიკური ეკლესიის მეთაურად, მიტროპოლიტის წოდებით არჩეულ იქნა დეკანოზი ვასილი ლიპკოვსკი. 1920-იანი წლების პირველ ნახევარში უკრაინის სსრ-ს მართლმადიდებლური სამრევლოების 1/5 ამ არაკანონიკურ ეკლესიას ექვემდებარებოდა. 1925 წლიდან ლიპკოვსკების იერარქიის დევნა დაიწყო საბჭოთა ხელისუფლებამ, ბრალად დასდო რა, ნაციონალიზმი და ანტისაბჭოთა ქმედებები, რამაც საბოლოოდ ამ არაკანონიკური ეკლესიის თანდათანობითი ლიკვიდაცია გამოიწვია, რაც საბოლოოდ 1937 წელს დასრულდა.
პარალელურად, 1930-იან წლებში პოლონეთის ახლად დაარსებული ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესია (რომელიც ეთნიკურად დიდწილად უკრაინული იყო) იწყებს ზრუნვას უკრაინაში ავტოკეფალური ეკლესიის შესაქმნელად, რაც შესაძლებელი გახდა უკრაინის გერმანული ოკუპაციის დროს. პოლონეთის ავტოკეფალურმა მიტროპოლიტმა დიონისე ვალედინსკიმ (რომლის მდივანიც იყო დიდი ქართველი საეკლესიო და სამეცნიერო მოღვაწე, არქიმანდრიტი წმ. გრიგოლ ფერაძე) დააკომპლექტა უკრაინის სინოდი მიტროპოლიტ პოლიკარპე სიკორსკის თავმჯდომარეობით. უკრაინაში სტალინური რეჟიმის აღდგენისთანავე, 1944 წელს, საბჭოთა ხელისუფლებამ სასტიკი დევნა გამოაცხადა ავტოკეფალისტ სამღვდელოებაზე, გადარჩნენ ისინი, ვინც ემიგრაციაში გაქცევა მოახერხა, რომლებმიც ძირითადად აშშ-ში და კანადაში დასახლდნენ, ასევე დასავლეთ ევროპაში და ავსტრალიაში, და იქ განაგრძეს საეკლესიო მოღვაწეობა (უკრ. Українська Автокефальна Православна Церква в Діаспорі/რუს. Украинская автокефальная православная церковь в диаспоре). მიუხედავად მოსკოვის საპატრიარქოს მწვავე რეაქციისა, 1990 წელს კანადის უკრაინული ეკლესია კონსტანტინოპოლმა თავის იურისდიქციაში მიიღო, ხოლო 1995 წელს აშშ-ს და დანარჩენ ქვეყნებში განფენილი უკრაინული დიასპორული ეკლესიებიც ავტონომიის უფლებით შეუერთდნენ კონსტანტინოპოლის მსოფლიო საპატრიარქოს. 1990 წელს "პერესტროიკის" პირობებში, შესუსტდა რა საბჭოთა ხელისუფლების ავტორიტარული რეჟიმი, უკრაინაში კვლავ შესაძლებელი გახდა ავტოკეფალისტური მოძრაობის აღორძინება. ამერიკიდან გამოიწვიეს საბჭოთა ხელისუფლებისგან დევნილი მხცოვანი მიტროპოლიტი მსტისლავ სკრიპნიკი, რომელიც ავტოკეფალისტი სამღვდელოების კრებამ აირჩია კიევისა და სრულიად უკრაინის პირველ პატრიარქად, ჩამოყალიბდა "უკრაინის მართლმადიდებელი ეკლესია-კიევის საპატრიარქო". ახლადარჩეული პატრიარქის ინტრონიზაცია შედგა კიევის სოფიის ისტორიულ კათედრალში.
პარალელურად ავტოკეფალისტური იდეები მტკიცდებოდა მოსკოვის საპატრიარქოს უკრაინის საეგზარქოსოს ეპისკოპატში, რომელიც შექმნილი პოლიტიკური და საეკლესიო სიტუაციის გამო 1990 წელს ავტონომიურ ეკლესიად გამოაცხადა მოსკოვის საპატრიარქომ, ხოლო უკრაინის ეგზარქოს, კიევისა და გალიციის მიტროპოლიტ ფილარეტ დენისენკოს მიანიჭა ტიტული "უნეტარესი მიტროპოლიტი კიევისა და სრულიად უკრაინისა". 1991 წლის 1-3 ნოემბერს კიევში გამართულმა საეკლესიო კრებამ უკრაინის 23 მღვდელმთავრის ხელმოწერით (მათ შორის მოსკოვის საპატრიარქოს იურისდიქციის დღევანდელმა კიევის მიტროპოლიტმა, უნეტარესმა ონუფრიმ, მაშინ ეპარქიულმა ეპისკოპოსმა), უნეტარეს მიტროპოლიტ ფილარეტ დენისენკოს მეთაურობით შეადგინა მიმართვა მოსკოვის საპატრიარქისადმი, რომ გაეთავისუფლებინა უკრაინის ეკლესია დაქვემდებარებიდან და მიენიჭებინა ავტოკეფალია. რაზეც მოსკოვის საპატრიარქომ სასტიკი უარი განაცხადა, საქმეში ჩაერთო რუსეთის შესაბაისი სახელმწიფო სტრუქტურებიც, დაიწყო უკრაინელ ეპისკოპისთა დაშინება და ჟანტაჟი, რასაც შედეგად ის მოყვა, რომ ეპისკოპოსთა უმეტესობამ გააუქმა თავისი ხელმოწერა. მხოლოდ უნეტარესი ფოლარეტი და რამდენიმე ეპისკოპოსი ერთგული დარჩა უკრაინის საეპისკოპოსო კრების გადაწყვეტილებისა, რის გამოც ისინი მოსკოვის საპატრიარქომ განკვეთა სამღვდელმთავრო ხარისხებიდან. რუსული შირისძიება ამით არ დასრულდა და 1997 წელს ფილარეტი ანათემასაც კი გადასცეს. მღვდლმთავარი ფილარეტი ამ რეპრესიულ, სადამსჯელო ქმედებებს არ შეუშინებია, ის 1992 წლიდან შეუერთდა 1990 წელს ჩამოყალიბებულ კიევის საპატრიარქოს, სადაც მას მიანიჭეს პატრიარქის მოსაყდრის წოდება, ხოლო 1995 წელს პატრიარქ ვლადიმერ რომანიუკის (ცნობილი უკრაინელი დისიდენტი სასულიერო პირი, ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის თვალსაჩინო წარმომადგენელი) გაურკვეველ ვითარებაში გარდაცვალების შემდეგ, არჩეულ იქნა კიევისა და სრულიად რუს-უკრაინის რიგით მესამე პატრიარქად. კიევის საპატრიარქო დღეს ქვეყანაში სიდიდით ნომერ პირველი ეკლესიაა, მისი მრევლი 20 მილიონზე მეტს ითვლის და ბევრად სჭარბობს მოსკოვის საპატრიარქოს ქვემდებარე უკრაინის ავტონომიური მიტროპოლიის მრევლს (მმართველი- უნეტარესი მიტროპოლიტი ონუფრი ბერეზოვსკი), რომლის დიდი ნაწილი ეთნიკური რუსები არიან. 1993 წელს კიევის საპატრიარქოში განხეთქილება მოხდა და ცალკე დაარსდა მეორე ავტოკეფლური ეკლესია ("უკრაინის მართლმადიდებელი ავტოკეფალური ეკლესია"), რომლის მრევლიც ბევრად ნაკლებია (დაახ. 800 ათასი). ამ მეორე დე-ფაქტო ავტოკეფალური ეკლესიის მეთაურები დღიდან დაარსებისა იყვნენ: პატრიარქი დიმიტრი იარემა (1993-2000), შემდგომ მიტროპოლიტი მეთოდი კუდრიაკოვი (2000-2015), ხოლო 2015 წლიდან დღემდე მიტროპოლიტი მაკარი მელეტიჩი. კიევის საპატრიარქოს და ამ მეორე ავტოკეფალურ ეკლესიას, მიუხედავად 1993 წლის განხეთქილებისა, სადღეისოდ ნორმალური ურთიერთობები აქვთ.
ბოლო წლებში, განსაკუათრებით 2014 წელს რუსეთის მიერ უკრაინის კუთვნილი ყირიმის ნახევარკუნძულის ანექსიის შემდგომ, ასევე დონბასში მიმდინარე რუსული სეპარატისტული ომის ვითარებაში, ნათლად გამოჩნდა უკრაინელი ერის და უკრაინის საერო ხელისუფლების წინაშე უკრაინის ერთიანი, კანონიკური ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიის საჭიროება და მოსკოვის საპატრიარქოს უკრაინის მიტროპოლიის კომფორმისტული დამოკიდებულება აგრესორი იმპერიული რუსეთის ფედერაციის მიმართ, ამის გამო მრევლის და სამღვდელების ბევრი წარმომადგენელი განუდგა მოსკოვის საპატრიარქოს იურისდიქციას და შეუერთდა ავტოკეფალისტებს. ბოლო ორი წლის მანძილზე კონსტანტინოპოლის მსოფლიო საპატრიარქოს მიმართ განხორიელდა უკრაინის პრეზიდენტის და რადის (პარლამენტის) ოფიციალური მიმართვები, ასევე შედგა მრავალმილიონიანი სახალხო პეტიცია, სადაც ისტორიული დედა-ეკლესიის მიმართ მოთხოვნილი იქნა ავტოკეფაალიის მინიჭება. ეს პროცესი გადამწყვეტ ფაზაში მიმდინარე 2018 წელს შევიდა: მთელი უკრაინა სულმოუთქმელად ელის კონსტანტინოპოლის დედა-ეკლესიისაგან ავტოკეფალიის ბოძებას.
მოსკოვის საპატრიარქოს გააფთრებული ხელმძღვანელობა ყველა დასაშვები და დაუშვებელი მეთოდით ცდილობს ამ სამართლიანი პროცესის ხელშეშლას და მთელი რუსული სახელმწიფო მანქანის პროპაგანდა მიმართულია კონსტანტინოპოლის მსოფლიო საპატრიარქოს და უკრაინის წინააღმდეგ, თუმცა ზუსტად ერთი საუკუნის წინად დაწყებული ისტორიული და ბუნებრივი პროცესის ხელშეშლა უკვე შეუძლებელია. უკრაინას ყველანაირი კანონიკური და ისტორიული ასპექტით ეკუთვნის საკუთარი ადგილობრივი, ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესია და საპატრიარქო, რომელიც განთავისუფლდება მოსკოვის სამასწლოვანი ოკუპაციისგან და პოლიტიკური გავლენებისგან.
და მაინც, რატომ ეკუთვნის ყველა კანონიკური ასპექტით ავტოკეფალია უკრაინას?!
- მოციქულთა 34-ე კანონი: "ყოველი ერის ეპისკოპოსები უნდა ცნობდნენ პირველს მათ შორის, აღიარებდნენ მას, როგორც თავს და თავიანთ ძალაუფლებაზე აღმატებული არაფერი მოიმოქმედონ მისი ნებართვის გარეშე. მათ მხოლოდ ის საქმეები აწარმოონ, რაც თავიანთ ეპარქიებსა და მათთან მიმდებარე ადგილებს ეხება. მაგრამ პირველმაც არაფერი მოიმოქმედოს სხვებთან შეუთანხმებლად, ვინაიდან, ასე აღესრულება ერთაზროვნება და განიდიდება ღმერთი სულიწმიდის მადლით. (I მსოფლ. 4,6,7; II მსოფლ. 2,3; III მსოფლ. 8; IV მსოფლ. 28; ტრულ. 36,39; ანტიოქ. 9). "ყოველ ერში", ანუ ხალხში იგულისხმება სახელმწიფოს, ან თვითმმართველი ადმინისტრაციული ოლქის მოსახლეობა და არა ეთნოსები. ეთნიკური/ფილეტისტული დაყოფა ეკლესიისა უცხოა ქრისტიანობისთვის. ყველა საეკლესიო კანონი აღნიშნავს, რომ საეკლესიო დაყოფა სახელმწიფოებრივ და ადმინისტრაციულ დაყოფას უნდა ეთანხმებოდეს, რადგანაც ჯანსაღი საეკლესიო ცხოვრებისათვის ასე უფრო მოსახერხებელია. ეს თვალნათელია უკრაინის შემთხვევაში, რასაც დავაკონკრეტებ მე-4 პუნქტში.
- უკრაინის ეკლესიის/კიევის მიტროპოლიის დამფუძნებელი დედა-ეკლესია არის კონსტანტინოპოლის მსოფლიო საპატრიარქო, ხოლო მოსკოვის საპატრიარქომ კანონიკური წესების დარღვევით მიიტაცა და დაიქვემდებარა 1686 წელს კიევის მიტროპოლია; კანონიკურად უკრაინა ისევ კონსტანტინოპოლის იურისდიქციის კუთვნილებაა, შესაბამისად კონსტანტინოპოლს სრული უფლება აქვს თავის ისტორიულ და კანონიკურ სამწყსოს მიანიჭოს ავტოკეფალია, ზუსტად ისევე, როგორც 1589 წელს მიანიჭა ავტოკეფალია და საპატრიარქო ტიტული 1461 წელს უკანონოდ (თვითნებურად) დაარსებულ მოსკოვის მიტროპოლიას;
- კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ქვემდებარე კიევის მიტროპოლიტი იყო მე-15 საუკუნემდე მოსკოვის და რუსეთის მწყემსთავარი და მაკურთხეველი, ხოლო 1686 წლის შემდგომ მოსკოვის კათედრის მიერ კიევის დაქვემდებარებით დაირღვა ისტორიული ტრადიცია და რეალობა;
- მოსკოვის საპატრიარქო საეკლესიო იურისდიციას უკრაინაში იყენებს კრემლის პოლიტიკური ინტერესებისათვის, პრაქტიკულად მისი ქვემდებარე კიევის მიტროპოლია უკრაინაში ასრულებს "მე-5 კოლონის" როლს.
- საეკლესიო ისტორიის ტრადიციით კიევის ტერიტორიაზე იქადაგა მოციქულმა ანდრიამ, და არა მოსკოვის, შესაბამისად კიევის კათედრა აღმატებულია მოსკოვისაზე.
- თუ ურთიერთმორჩილებაზე და იურისდიციულ ერთობაზეა საუბარი, მაშინ მოსკოვის კათედრა უნდა ემორჩილებოდეს კიევის კათედრას, როგორც ეს იყო დასაბამიდან, 988 წლიდან 1461 წლამდე, რაც მოსკოველებმა დაარღვიეს თვითნებობით და განხეთქილებით.
- 1991 წლის 3 ნოემბრის უკრაინის მართლმადიდებელი ეკლესიის (მოსკოვის საპატრიარქო) საეკლესიო კრებამ, ყველა ეპისკოპოსის ხელმოწერით, დაადგინა ავტოკეფალიის აუცილებლობა და საჭიროება, რაც უგულვებელყო მოსკოვის საპატრიარქომ და დაიწყო ხელმომწერ ეპისკოპოსთა მიმართ რეპრესიული ზომების მიღება.
- მიმდინარე უკრაინული საეკლესიო საკითხის განხილვისას, რუსული გავლენის ადეპტები ამბობენ, რომ კონსტანტინოპოლის მსოფლიო პატრიარქი ამ საკითხზე კონსესუს უნდა უცდიდეს და შემდგომ აღიაროს უკრაინის ავტოკეფალია. ესაა სრულიად ცრუ არგუმენტი: თავად მოსკოვის საპატრიარქომ ისე მიანიჭა ავტოკეფალია ამერიკის რუსული წარმოშობის ეკლესიას 1975 წელს, რომ დღემდე არ აღიარებს ამ ავტოკეფალიას კონსტანტინოპოლის, ალექსანდრიის, ანტიოქიის, იერუსალიმის, რუმინეთის, კვიპროსის, საბერძნეთის, ალბანეთის ავტოკეფალური ეკლესიები. იგივე ვითარება იყო ჩეხეთისა და სლოვაკეთის ეკლესიისათვის მოსკოვის მიერ 1951 წელს ავტოკეფალიის ბოძებისას, რომელიც კონსტანტინოპოლმა და ზემოთ ჩამოთვლილმა ავტოკეფალურმა ეკლესიებმა მხოლოდ 1998 წელს ცნეს. ამდნად, მოსკოველთა და პრო-მოსკოველთა რიტორიკა საყოველთაო კონსესუსის აუცილებლობის შესახებ, არის წმინდა წყლის თვალთმაქცობა და სიცრუე