წელს საბერძნეთში ახლადარჩეულმა პრემიერ-მინისტრმა აღმოაჩინა, რომ მისი წინამორბედი აყალბებდა სახელმწიფოს ფინანსურ მონაცემებს და ბიუჯეტის დეფიციტის რეალური მაჩვენებელი მშპ-ის 6%-ის ნაცვლად 15%-ს აჭარბებდა. ასე დაიწყო კრიზისი ევროზონაში. ძალიან მალე ნათელი გახდა, რომ ვალებთან დაკავშირებული პრობლემები მხოლოდ საბერძნეთს არ უქადდა საფრთხეს; ანალოგიური გამოწვევების წინაშე აღმოჩნდნენ პორტუგალია, იტალია, ირლანდია და ესპანეთი (ე.წ. PI(I)GS ქვეყნები, Portugal, Italy, Ireland, Greece და Spain).
ევროზონის კრიზისი ორი ძირითადი მიზეზით არის განპირობებული. პირველი და ყველაზე მნიშვნელოვანი სხვადასხვა ტიპისა და სიძლიერის ეკონომიკების ერთიან სავალუტო სივრცეში მოქცევაა. ძლიერი ეკონომიკის მქონე ქვეყნებისთვის (მაგალითად, გერმანია) ევროზონაში მოქცევამ ექსპორტის სტიმულირება გამოიწვია, რამაც თავის მხრივ ხელი შეუწყო ეკონომიკის ზრდას. სუსტი ეკონომიკის ქვეყნებში კი იმავე სავალუტო სისტემაში მოქცევამ საპირისპირო შედეგი მოიტანა. PI(I)GS ქვეყნებს რომ საკუთარი ვალუტა ჰქონოდათ, ის ბუნებრივად დასუსტდებოდა და წაახალისებდა ამ ქვეყნებიდან პროდუქციის ექსპორტს. ეკონომიკის „დაბალანსების” ეს მექანიზმი ერთიან სავალუტო სივრცეში (ევროზონაში) უბრალოდ არ არსებობს.
სუსტი ეკონომიკის ქვეყნებისთვის, ერთი შეხედვით, ხელსაყრელი იყო ევროზონაში შესვლა. მათთვის ხელმისაწვდომი გახდა იაფი ფინანსური რესურსები. ცალკე ისინი ვერ შეძლებდნენ იაფი კრედიტების მოპოვებას, მაგრამ ევროზონის ფარგლებში მათთვის ეს უკვე შესაძლებელი გახდა. შედეგად, ასეთ ქვეყნებში დაფინანსდა უამრავი ისეთი პროექტი, რომელიც საკუთარი ვალუტის არსებობის შემთხვევაში ვერ დაფინანსდებოდა (რადგან საინვესტიციო ფულის ფასი იქნებოდა მაღალი). ანუ მოხდა ეკონომიკის ხელოვნური სტიმულირება, რამაც შედეგად მოიტანა რამდენიმეწლიანი ეკონომიკური ზრდა, მაგრამ რადგან ეს მატება არ იყო ბუნებრივი – კრიზისით დასრულდა.
კრიზისის მეორე მნიშვნელოვანი მიზეზი ევროზონის ქვეყნების განსხვავებული საბიუჯეტო/ფისკალური პოლიტიკაა. მიუხედავად იმისა, რომ 1992 წლის მაასტრიხტის შეთანხმება, ავალდებულებს ევროკავშირის ქვეყნებს გარკვეული შეზღუდვები დააწესონ ბიუჯეტის დეფიციტზე (მშპ-ის 3%) და სახელმწიფო ვალზე (მშპ-ის 60%), ამ პირობებს თითქმის არცერთი ქვეყანა არ ასრულებდა. ევროზონის ქვეყნების ხელისუფლებები წლების განმავლობაში ხარჯავდნენ გადასახადების სახით აკრეფილ შემოსავლებზე მნიშვნელოვნად მეტ თანხებს, რის შედეგადაც იზრდებოდა ბიუჯეტის დეფიციტი; ხოლო დეფიციტის დასაფინანსებლად იგივე ხელისუფლებები მიმართავდნენ სესხის აღების გზას. რამდენიმე წლის შემდეგ აღმოჩნდა, რომ ამ სახელმწიფოებს არ შესწევთ უნარი მოემსახურონ წინა წლებში აღებულ ვალებს.
ერთ-ერთი მექანიზმი, რომელიც ევროკავშირმა შეიმუშავა კრიზისის დაძლევის მიზნით, არის ევროპის ფინანსური სტაბილურობის ინსტრუმენტი (European Financial Stability Facility – EFSF). ეს არის ფონდი, რომელიც 2010 წლის მაისში შეიქმნა და მიზნად ისახავს ევროკავშირის წევრი ქვეყნების ფინანსურ დახმარებას საბიუჯეტო პრობლემების შექმნის შემთხვევაში. შექმნიდან დაახლოებით ერთ წელიწადში ნათელი გახდა, რომ აღნიშნული ინსტრუმენტი მხოლოდ მიმდინარე კრიზისული ეტაპების მოსაგვარებლად შეიძლება ყოფილიყო გამოყენებული (მაგალითად, დეფოლტის თავიდან აცილების მიზნით, საბერძნეთს, ირლანდიასა და პორტუგალიას გაეწია დახმარება იმ მომენტში, როდესაც მათ უწევდათ ათობით მილიარდი ევროს ვალის გადახდა). თუმცა, საბოლოოდ, პრობლემის გადაჭრა მხოლოდ ამ მექანიზმით შეუძლებელი იყო. ფისკალურ/საბიუჯეტო პოლიტიკასთან დაკავშირებით თამაშის ერთიანი წესების შემუშავებისა და შესაბამისი კონტროლის მექანიზმების არსებობის გარეშე, ევროზონის ქვეყნების ნაწილი კვლავ გააგრძელებს უპასუხისმგებლო ქმედებებს (მაგალითად, ვალების აღებას, სახელმწიფო ხარჯების ულიმიტო ზრდას). ისინი დარწმუნებული იქნებიან, რომ კრიზისის დადგომის შემთხვევაში, ევროზონის სხვა, ეკონომიკურად ძლიერი სახელმწიფოები მათ კვლავ დაეხმარებიან. გარდა ამისა, უკვე 2011 წელს, ნათელი გახდა, რომ მხოლოდ ევროკავშირის ქვეყნები ვერ შეძლებდნენ EFSF-ისთვის ისეთი ოდენობის ფინანსური რესურსების მობილიზებას, რომელიც საკმარისი იქნებოდა ევროზონის წევრი სახელმწიფოების მიერ დაგროვილი ვალების მომსახურების უზრუნველსაყოფად. შედეგად, ევროკავშირმა დაიწყო ფინანსების მოძიება გარეთ: აშშ-ში, ჩინეთში, რუსეთში და სხვადასხვა საერთაშორისო ფინანსურ ინსტიტუტებში.
ამერიკული სარეიტინგო სააგენტო Egan-Jones Rating-ი პირველი იყო, ვინც გასული წლის დეკემბრის დასაწყისში საფრანგეთის საკრედიტო რეიტინგი უმაღლესი ნიშნულიდან დაბლა დასწია. იმავე თვეში ერთ-ერთმა ყველაზე ავტორიტეტულმა სარეიტინგო სააგენტომ Standard&Poor’s-მა ევროზონის 17 ქვეყნიდან 15 სპეციალური მეთვალყურეობის რეჟიმზე გადაიყვანა, რასაც შედეგად მოჰყვა ევროს დასუსტება სხვა ვალუტებთან. ჩინურმა სააგენტო Dagong-მა ასევე დაბლა დასწია საფრანგეთის რეიტინგი და მიზეზად არაკონკურენტული ეკონომიკა დაასახელა. საერთაშორისო სავალუტო ფონდმა (IMF) საბერძნეთთან დაკავშირებით საკუთარი პროგნოზი შეცვალა და განაცხადა, რომ ამ ქვეყნის ეკონომიკა 2011 წელს 6%-ით (ნაცვლად ადრე გამოცხადებული 4.5%-ისა), ხოლო 2012 წელს 3%-ით შემცირდება. IMF-ის პროგნოზით, თუ ევროზონის ქვეყნები ვერ შეძლებენ საკუთარი რესურსების მობილიზებას და ვერ მოიპოვებენ ფინანსურ დახმარებას სხვა ქვეყნებისგან, ევროზონას და, შესაბამისად, მსოფლიო ეკონომიკას, ღრმა რეცესია ელის.
ამა წლის იანვარში მოხდა უცნაური და გარკვეული თვალსაზრისით სახალისო ფაქტი – სარეიტინგო სააგენტო Standard&Poor’s-მა რეიტინგი დაუქვეითა ევროპის ფინანსური სტაბილურობის ინსტრუმენტს (EFSF), სპეციალურ ფონდს, რომელიც კრიზისის დაძლევის მიზნით შეიქმნა. დროის იმავე მონაკვეთში კიდევ ერთმა სარეიტინგო სააგენტო Fitch-მა განაცხადა, რომ აპირებს რეიტინგები დაუქვეითოს ევროზონის ექვს ქვეყანას – ესპანეთს, იტალიას, კვიპროსს, ბელგიას და სლოვენიას. თუმცა ევროკომისია სკეპტიკურად უყურებს სარეიტინგო სააგენტოების ბოლოდროინდელ ქმედებებს ევროზონის ქვეყნებთან დაკავშირებით. კომისიის ერთ-ერთი წარმომადგენლის განცხადებით, მათ გააჩნიათ ისეთი ხასიათის ინფორმაცია ევროზონის თითოეული ქვეყნის შესახებ, რომელზეც სარეიტინგო სააგენტოებს ხელი არ მიუწვდებათ. ეს კი კომისიას უკეთ განსჯის საშუალებას აძლევს.
2011 წლის ბოლოს ცხადი გახდა, რომ აშშ ეწინააღმდეგება საერთაშორისო სავალუტო ფონდისთვის წამყვანი როლის დაკისრებას ევროზონის კრიზისიდან გამოყვანის პროცესში. აშშ-ის ხაზინის მდივნის განცხადებით, IMF-ს ექნება გარკვეული როლი, მაგრამ ის ვერ იქნება ძირითადი მოთამაშე ამ საკითხში. აღნიშნული ინფორმაციის გახმაურებამდე, გავრცელდა ხმები, რომ IMF 100 მილიარდ აშშ დოლარს გამოყოფდა ევროპის ფინანსური სტაბილურობის ინსტრუმენტისთვის. ეს ხმები გერმანიის ფინანსთა მინისტრმა უარყო. აშშ დაინტერესებულია ევროზონის კრიზისის სწრაფი მოგვარებით, მაგრამ მიიჩნევს, რომ ამ ზონის ქვეყნებმა თავად უნდა გამოძებნონ სათანადო რესურსები. ცნობისათვის, IMF-ის ფინანსური რესურსების თითქმის 1/5 აშშ-ის წილობრივ მონაწილეობაზე მოდის. მიმდინარე წლის იანვარში IMF-ის ახალმა ხელმძღვანელმა მსოფლიო ეკონომიკას ღრმა რეცესია უწინასწარმეტყველა, თუ არ მოხდებოდა რამდენიმე მნიშვნელოვან საკითხზე შეთანხმება: ა) EFSF-ის რესურსების მნიშვნელოვნად გაზრდა, ბ) ევროპის ცენტრალური ბანკის მიერ ევროზე საპროცენტო განაკვეთის დაწევა და გ) IMF-ისთვის დამატებით 500 მილიარდი აშშ დოლარის გამოყოფა.
ერთ-ერთი ახალი მექანიზმი, რომელიც გასული წლის დეკემბერში გახმაურდა და შესაძლოა ამუშავდეს, გულისხმობს ევროკავშირის ქვეყნების ცენტრალური ბანკების მიერ სესხების გამოყოფას (სულ, დაახლოებით, 200 მილიარდი ევრო), რომლებიც თავს მოიყრის IMF-ში და დაეხმარება კრიზისულ მდგომარეობაში მყოფ ქვეყნებს (დიდი ალბათობით, იტალიასა და ესპანეთს). მსგავსი მექანიზმის შექმნა საჭირო მას შემდეგ გახდა, რაც ნათელი გახდა, რომ EFSF-ის 440-მილიარდიანი ფონდის საჭირო ნიშნულამდე (1 ტრილიონი ევრო) გაზრდა ვერ ხერხდება. თუმცა, გერმანულმა ბუნდესბანკმა უარი განაცხადა ამ ახალ მექანიზმში მონაწილეობის მიღებაზე. სანაცვლოდ, რუსეთი დათანხმდა 10 მილიარდი აშშ დოლარი გამოყოს IMF-ისთვის სპეციალურად ევროზონის კრიზისის დაძლევის მიზნით. ევროკავშირთან აღნიშნულ შეთანხმებას, რუსეთმა უვიზო მიმოსვლაზე მოლაპარაკებების დაწყების სანაცვლოდ მიაღწია.
სახელმწიფო ობლიგაციების ევროპის ცენტრალური ბანკის (ECB) მიერ შესყიდვა, კრიზისულ მდგომარეობაში მყოფი სახელმწიფოებისთვის, ბიუჯეტის დეფიციტის დაფინანსების წყარო შეიძლება გამხდარიყო. მაგრამ ECB-ის გადაწყვეტილებით, ის მხოლოდ კომერციული ბანკებისთვის გამოყოფს თანხებს სამი წლის ვადით. შემდეგ კომერციულ ბანკებზე იქნება დამოკიდებული, ასესხებენ თუ არა ისინი ფულს კრიზისულ მდგომარეობაში მყოფ სახელმწიფოებს. ECB-ის გადაწყვეტილებით, ის არ შეისყიდის სახელმწიფო ობლიგაციებს (სახაზინო ვალდებულებებს).
2011 წლის დეკემბერში, ევროზონის ქვეყნებმა შეიმუშავეს ახალი შეთანხმება, რომელიც უბრუნდება 20 წლის წინანდელ მაასტრიხტის კრიტერიუმებს და იმავე შეზღუდვებს (ბიუჯეტის დეფიციტთან და სახელმწიფო ვალთან) უწესებს ხელმომწერ ქვეყნებს. ამ შეთანხმებას უკვე შეუერთდა ევროზონის წევრი 17-ვე ქვეყანა, ისევე როგორც 6 არაწევრი სახელმწიფო (დანია, ლატვია, ლიტვა, პოლონეთი, რუმინეთი, ბულგარეთი). ბრიტანეთმა და ჩეხეთმა უარი განაცხადეს ხელშეკრულების ხელმოწერაზე, ხოლო შვედეთი და უნგრეთი ჯერ კიდევ აგრძელებენ მოლაპარაკების პროცესს. ახალი ხელშეკრულება განსხვავდება მაასტრიხტის შეთანხმებისგან, რადგან, გარდა დაწესებული შეზღუდვებისა, აგრეთვე გულისხმობს მონიტორინგის სისტემის შექმნას, რომელიც დააკვირდება ევროზონის წევრი ქვეყნების მიერ აღებული ვალდებულებების შესრულებას. ევროზონის ქვეყნები ვალდებული იქნებიან საკუთარი სახელმწიფო ბიუჯეტის პროექტი გადააგზავნონ ევროკომისიაში, რომელსაც უფლება ექნება მოითხოვოს ბიუჯეტის რევიზია, თუ ჩათვლის, რომ ის დადგენილ ნორმებს ეწინააღმდეგება. თუ რომელიმე ევროზონის ქვეყანა დაარღვევს ახალი ხელშეკრულებით დადგენილ ლიმიტებს, ევროკომისიას ეძლევა უფლება შესაბამისი სანქციები დაუწესოს მას. ასეთ ქვეყანას დასჭირდება ევროზონის სახელმწიფოთა დიდი უმრავლესობის მხარდაჭერა, რათა თავიდან აიცილოს ევროკომისიის სანქციები.
აღნიშნული შეთანხმების გაფორმების შედეგად, მასზე ხელმომწერი სახელმწიფოები კარგავენ სუვერენიტეტის გარკვეულ ნაწილს და ევროკომისიას გადასცემენ. ეს ბუნებრივად იწვევს ამ სახელმწიფოების მოსახლეობის გულისწყრომას. მაგალითად, საფრანგეთში ჩატარებული გამოკითხვის შედეგებით, ფრანგების 52% კატეგორიულად ეწინააღმდეგება ახალ ხელშეკრულებას. ფინეთიც არ აპირებს შეთანხმებასთან მიერთებას, რადგან, როგორც ამ ქვეყნის საგარეო საქმეთა მინისტრმა განაცხადა, ის შექმნილია „ნორმალური საპარლამენტო პროცედურების გვერდის ავლის მიზნით”.
რამდენიმე ევროპული ქვეყნის გულისწყრომა გამოიწვია საფრანგეთის ინიციატივამ ე.წ. ტობინის გადასახადის შემოღებასთან დაკავშირებით, რომელიც გულისხმობს ფინანსური ტრანზაქციების დაბეგვრას. აღნიშნულ ინიციატივას, პირველ რიგში, ეწინააღმდეგება დიდი ბრიტანეთი, სადაც ფინანსური ბაზარი განსაკუთრებით განვითარებულია. ასეთი ტიპის გადასახადი, უპირველეს ყოვლისა, სწორედ ამ ქვეყნის ეკონომიკას დააზარალებს. პრემიერ-მინისტრ კამერონის განცხადებით, ტობინის გადასახადის შემოღება „უბრალოდ სიგიჟე” იქნება და გამოიწვევს ეკონომიკური ზრდის შენელებასა და უმუშევრობის ზრდას. საფრანგეთის ამ ინიციატივას ასევე ეწინააღმდეგებიან ჩეხეთი, დანია და შვედეთი.
ის, თუ რა გავლენას მოახდენს ევროზონის კრიზისი საქართველოზე, მნიშვნელოვანწილად დამოკიდებულია იმაზე, თუ როგორ დასრულდება იგი. ანალიტიკოსების ნაწილი მიიჩნევს, რომ ევროზონა შეძლებს არსებული კრიზისის დაძლევას და მას ამაში სხვა ქვეყნები თუ საერთაშორისო ფინანსური ინსტიტუტებიც დაეხმარებიან. ეს არ ნიშნავს, რომ ევროზონა გახდება სტაბილური, რადგან გრძელვადიან პერსპექტივაში ეკონომიკის ცენტრალიზაცია (და ევროზონა სწორედ ამ მიმართულებით მოძრაობს) უარყოფით შედეგებს მოიტანს. თუმცა, უახლოეს წლებში, სავარაუდოდ, ევროზონის და ზოგადად ევროკავშირის ეკონომიკა სტაბილური გახდება დაბალი ზრდის ტემპის პირობებში. თუმცა სხვები, მათ შორის საკმაოდ ცნობილი ეკონომისტები თუ ეკონომიკური მიმომხილველები, საპირისპირო პროგნოზებს აკეთებენ და ევროზონიდან ერთი ან რამდენიმე ქვეყნის გამოსვლას, ევროზონის ორად გაყოფას ან საერთოდ დაშლას წინასწარმეტყველებენ.
საქართველოსთან დაკავშირებით რამდენიმე მომენტია მნიშვნელოვანი. მომავალ წელს ქვეყანა იწყებს ევროკავშირთან მოლაპარაკებას ღრმა და ყოვლისმომცველი თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმების თაობაზე (DCFTA). რადგან ევროკავშირის პოლიტიკური თუ ეკონომიკური რესურსები მთლიანად გადართული იქნება შიდა პრობლემების მოგვარებაზე, მოსალოდნელია, რომ ამ შეთანხმების გაფორმების პროცესი დროში გაიწელოს. საბოლოო ჯამში, ასეთი ტიპის შეთანხმების გაფორმება ყოველთვის პოლიტიკური გადაწყვეტილების შედეგია. თუ ევროკავშირი შიდა პრობლემების გამო არ იქნება მზად ჩვენთან თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმების გასაფორმებლად, შესაძლოა, საქართველოს ხელოვნურად შეუქმნას დაბრკოლებები სხვადასხვა სახის მოთხოვნების სახით. მსგავსი მოთხოვნების (რომლებიც ძირითადად ბაზრის რეგულირებას ეხება) შესრულება საქართველოს უკვე მოუწია – რათა ევროკავშირი დათანხმებოდა თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმებაზე მოლაპარაკებების დაწყებას.
მეორე მნიშვნელოვანი ასპექტია – საგარეო ვაჭრობა ევროკავშირის ქვეყნებთან. ამ მხრივ ევროკავშირი მნიშვნელოვანი სავაჭრო პარტნიორია (დაახლოებით 400 მილიონი აშშ დოლარის ექსპორტი და 2 მილიარდი აშშ დოლარის იმპორტი). კრიზისის გაღრმავებისა და რეცესიის შემთხვევაში ეს უარყოფითად აისახება ვაჭრობაზე. თუ ევროპელი მომხმარებლების მსყიდველუნარიანობა დაიკლებს, შედეგად, შეიძლება ქართული პროდუქციის ექსპორტიორები დაზარალდნენ.
აგრეთვე მნიშვნელოვანია ევროზონის კრიზისის გავლენა საქართველოში შემოდინებულ პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების ოდენობაზე. საქართველოში შემოსული კაპიტალი წარმოადგენს ეკონომიკის ზრდისა და დასაქმების მნიშვნელოვან წინაპირობას. ევროპაში რეცესიის დაწყების შემთხვევაში, მოსალოდნელია, რომ კერძო კაპიტალმა დაიწყოს უფრო სტაბილური და უსაფრთხო საინვესტიციო გარემოს ძიება. ამ მხრივ ძალზედ მნიშვნელოვანია მაკროეკონომიკური სტაბილურობა, რომელსაც საქართველომ ბოლო წლებში მიაღწია – ისევე როგორც ლიბერალური ეკონომიკური გარემო, დაგეგმილი საგადასახადო განაკვეთების შემცირება და საკრედიტო რეიტინგებში პოზიციების გაუმჯობესება. ყოველივე ამან, შეიძლება, პოზიტიური როლი ითამაშოს და ეკონომიკური რეცესიის პირობებში, ხელი შეუწყოს საქართველოში თავისუფალი კაპიტალის შემოდინებას.
