ცოტა ხნის წინ, ნორვეგიულმა სასამართლომ 77 ადამიანის მკვლელობაში ბრალდებულ ტერორისტს, ანდერს ბრეივიკს, 21 წლით თავისუფლების აღკვეთა მიუსაჯა. ამაზე მკაცრ სასჯელს ქვეყნის კანონმდებლობა მხოლოდ სამხედრო დანაშაულისა და გენოციდის შემთხვევაში ითვალისწინებს.
ნორვეგიელი ნეონაცისტისთვის, რომელმაც ოსლოს ცენტრში აფეთქება მოაწყო და რვა ადამიანი შეიწირა, ხოლო შემდეგ კუნძულ უტოიაზე 69 ადამიანი ცეცხლსასროლი იარაღით მოკლა, ეს თითო მსხვერპლისთვის მხოლოდ 99 დღით პატიმრობას ნიშნავს. მას 21 წლით თავისუფლება წაართვეს, თუმცა სასჯელს სამოთახიან კამერაში მოიხდის – ტელევიზორით, სპორტდარბაზითა და ფუფუნების სხვა ნივთებით. ბრეივიკს კვირაში ერთხელ მნახველების მიღების უფლებაც ექნება. შესაძლოა მას კულინარიული კურსის გავლის შესაძლებლობაც მისცენ.
ტერორისტის მიერ მოკლული ქართველი გოგონას, თამთა ლიპარტელიანის დედა, სასამართლოს მსვლელობის დროს უსამართლობის განცდაზე საუბრობდა: „ბრეივიკი განსაკუთრებულ კომფორტში ცხოვრობს. სიკვდილით დასჯა მისთვის შესაფერისი იქნება, მაგრამ, თუ ამას არ გააკეთებენ, სამუდამო პატიმრობა დამნაშავისთვის სასათბურე პირობების შექმნას ნიშნავს. ამ სასამართლოს მიმართ უსამართლობის განცდა მაქვს”, – განუცხადა ქართულ სააგენტოებს ლეილა ასათიანმა. უსამართლობის განცდა დარჩათ სხვა მსხვერპლთა ოჯახების წევრებსაც, ნაწილი კი სასამართლოს გადაწყვეტილებამ დააკმაყოფილა. ბრეივიკის დანაშაულისთვის, რომელიც ამერიკაში სიკვდილით ისჯება, ამგვარი ლმობიერი სასჯელი სკანდინავიურ მიამიტობას არ წარმოადგენს. ეს სამართლებრივი ფილოსოფიაა, რომელზეც ნორვეგიული მართლმსაჯულება დგას.
ნორვეგიული სასამართლო სისტემა ე.წ. აღდგენით მართლმსაჯულებაზეა დაფუძნებული. ეს მიდგომა, პირველ რიგში, მიზნად ისახავს არა დამნაშავის დასჯას, არამედ გამოსწორებას. მისი მომხრეები ამტკიცებენ, რომ მართლმსაჯულება, პირველ რიგში, ერთგვარ მკურნალობას უნდა ისახავდეს მიზნად: დაზარალებულისთვის, დამნაშავისა და მთელი საზოგადოებისთვის.
მართლაც, ბრეივიკის სასამართლო უფრო თერაპიულ კაბინეტს ჰგავდა. თამთა ლიპარტელიანის მშობლების სურვილს ნორვეგიული კანონმდებლობა ვერ და არ გაითვალისწინებდა, რადგან სიკვდილით დასჯა მისთვის თითქმის ისეთივე უსამართლობას წარმოადგენდა, როგორც ბრეივიკის დანაშაული – ამის გამო დაზარალებული მართლმსაჯულებით ვერ დაკმაყოფილდა და უსამართლობის განცდა დარჩა.
ეს მიდგომა აბსოლუტურად განსხვავდება ამერიკის ფილოსოფიისგან. ის სრულიად სხვა სამართლებრივ რელსებზე – „დამსჯელ მართლმსაჯულებაზე” – დგას და მიზნად ისახავს, დამნაშავე პროპორციული სასჯელით დასაჯოს. მან პასუხი უნდა აგოს და ეს არა მხოლოდ პრაგმატული და მატერიალური მიზნების გამო უნდა მოხდეს, არამედ იმისთვის, რომ შემდეგში მსგავსი რამ აღარ განმეორდეს.
ამ პრინციპიდან გამომდინარე, ამერიკაში სიკვდილით დასჯას მიუღებლად არ მიიჩნევენ. მოსახლეობის უმრავლესობა ფიქრობს, რომ არსებობს განსაკუთრებული შემთხვევები, როცა სამართლის აღსრულება შესაძლებელია მხოლოდ დამნაშავისთვის სიცოცხლის წართმევით. Gellup-ის მონაცემებით, ამერიკელთა უმრავლესობა უკვე ათწლეულებია საკუთარ პოზიციაში დარწმუნებული გახლავთ. ბოლო 85 წლის მანძილზე, რაც Gellup-მა ამ თემაზე გამოკითხვა დაიწყო, მომხრეთა რაოდენობა 59%-დან 61%-მდე გაიზარდა, ხოლო მოწინააღმდეგეთა მაჩვენებელი 38%-დან სამი ნიშნულით შემცირდა.
ევროპასა და ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნებში, ბელარუსის გარდა, სიკვდილით დასჯა პრაქტიკულად აღარ არსებობს. ევროსაბჭოს 47 წევრ ქვეყანაში ეს სასჯელი გაუქმებულია ან მორატორიუმია დაწესებული. 1997 წლიდან ორგანიზაციის წევრი ქვეყნების ტერიტორიაზე სიკვდილით არავინ დაუსჯიათ. ამის გამო „აღდგენითი მართლმსაჯულების” მომხრეები მორალურ უპირატესობას გრძნობენ და არ ერიდებიან ამერიკა შეადარონ ჩინეთს, ირანს, ჩრდილოეთ კორეასა და იემენს. თუმცა ამ ლოგიკით უზბეკეთი, თურქმენეთი, ანგოლა და კონგო, რომელთაც სიკვდილით დასჯა ასევე გააუქმეს, ევროპას უნდა შევადაროთ.
ევროპულმა ქვეყნებმა სიკვდილით დასჯა გააუქმეს, მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ მიღებული გადაწყვეტილება საზოგადოების მხარდაჭერით სარგებლობს. Amnesty International-ის მიერ გასულ წელს გამოქვეყნებულმა კვლევამ აჩვენა, რომ ბრიტანეთის მოსახლეობის დაახლოებით ორი მესამედი სიკვდილით დასჯის აღდგენის მომხრეა. იტალიაში კი, რომელიც სიკვდილით დასჯის გაუქმებისთვის საერთაშორისო მასშტაბით იბრძვის, მოსახლეობის ნახევარი სასჯელის უმკაცრესი ზომის აღდგენას უჭერს მხარს. ჩეხეთის, პოლონეთისა და შვედეთის, ისევე როგორც ევროკავშირის წევრი სახელმწიფოების მოსახლეობის უმრავლესობა ასევე ემხრობა სიკვდილით დასჯას. ეს მაგალითი ცხადყოფს, რომ საზოგადოების განწყობასა და სამართლებრივ ნორმებს შორის ევროპაში შეუსაბამობა არსებობს. ამერიკაში საზოგადოების ფასეულობები კანონში აისახება, ხოლო ევროპაში სახელმწიფოს ხალხის ნების უგულებელყოფა შეუძლია. ამ მხრივ ამერიკაში ხალხის აზრს ბევრად დიდი ძალა აქვს.
სიკვდილით დასჯასთან დაკავშირებით არსებობს ერთი მთავარი კითხვა – გამართლებულია თუ არა დანაშაულის საპასუხოდ სახელმწიფოს მხრიდან ადამიანის მკვლელობა? ეს საკითხი ძირითადად მორალური, რელიგიური, პოლიტიკური, ფილოსოფიური და ეკონომიკური ფაქტორების გათვალისწინებით განიხილება.
სიკვდილით დასჯის მოწინააღმდეგეები ამბობენ, რომ სასამართლო სისტემის არასრულყოფილებიდან გამომდინარე, შეიძლება უდანაშაულო ადამიანი მოკვდეს – რითაც მართლმსაჯულება რისკავს, გამოუსწორებელი შედეგი დააყენოს. მით უმეტეს, როცა ამგვარი შემთხვევები ყოფილა. თუმცა მომხრეებს ეს საკმარის არგუმენტად არ მიაჩნიათ. ისინი თვლიან, რომ თავისუფლება სიცოცხლეზე არანაკლებ ღირებულია, ადამიანს შეუძლია თავისუფლებისთვის თავიც გასწიროს და თუ სასამართლოს შეცდომის გამო მისთვის სიცოცხლის წართმევა დაუშვებელია, ამავე ლოგიკით, არც თავისუფლება უნდა წაართვა. ციხეში გატარებული წლები ისევე შეუქცევადია, როგორც სიკვდილი – უდანაშაულოდ დაპატიმრებულს მას უკან ვეღარ დაუბრუნებ. ამასთან, მათი თქმით, არსებობს სიცოცხლის უფლების ხელყოფის სხვა ლეგიტიმური სანქციები, მაგალითად, სამართალდამცავების მხრიდან ცეცხლის გახსნის უფლება.
მოწინააღმდეგეთა თქმით, არ არსებობს მტკიცებულება, რომ სიკვდილით დასჯის გამოყენებით დანაშაულის მაჩვენებელი იკლებს, შესაბამისად, ის შემაკავებელ ნორმად არ გამოდგება. ფაქტია, რომ შტატებში, სადაც დამნაშავეებს სიკვდილით ყველაზე ხშირად სჯიან, დანაშაულის მაჩვენებელი გაცილებით მაღალია, ვიდრე იმ შტატებში, სადაც სასჯელის უმაღლესი ზომა უვადო პატიმრობაა. მოწინააღმდეგეებისთვის აქ მიზეზ-შედეგობრიობა შებრუნებულია, შტატებში დანაშაულის სტატისტიკა განსხვავდება – სადაც უფრო ხშირია სასტიკი დანაშაული, იქ სიკვდილით დასჯის საჭიროებაც მეტად არსებობს.
სიკვდილით დასჯის მომხრეები თვლიან, რომ მისი გაუქმებით ქვეყნებში, სადაც საზოგადოება ამგვარ სასჯელს მხარს უჭერს, სახელმწიფო უარს ამბობს ემსახუროს სამართლიანობას. ისინი მიიჩნევენ, რომ სიკვდილით დასჯა სწორედ სიცოცხლის შენარჩუნების სახელით უნდა მოხდეს. ვინც მას ხელყოფს, ყველაზე დიდი ფასი უნდა გადაიხადოს.
სიკვდილით დასჯის მომხრეებისთვის სამართლიანობა, სხვა საზოგადოებრივი ფასეულობების მსგავსად, არ არის რაციონალური. ზნეობრივი ნორმები, ისევე როგორც ენობრივი ნორმები, ვითარდებოდა რთული ევოლუციური პროცესის შედეგად. რა არის სამართლიანობა, ამის გრძნობა საზოგადოებას ათეულობით ათასი წლის მანძილზე უყალიბდებოდა. ამიტომაც, შეუძლებელია საზოგადოებრივი მორალის იმგვარად რაციონალიზება, სადაც ის ერთ მორალურ ფორმულამდე ან მათემატიკურ ალგორითმამდე დავა. სახელმწიფო, რომელიც გარკვეული აბსტრაქტული მორალური პრინციპით საზოგადოებრივი აზრის საწინააღმდეგო, რაციონალურ ეთიკას აკანონებს, სოციალურ ინჟინერიას ეწევა.
სასამართლო სწორედ იმისთვის არსებობს, რომ სამართლიანობაზე საზოგადოებრივი მოთხოვნილება დაკმაყოფილდეს. აქედან მივდივართ სიკვდილის დასჯამდე – არის გარკვეული დანაშაულები, როცა თუ სასჯელი სიკვდილით დასჯა არაა, სამართლიანობაზე საზოგადოებრივი მოთხოვნილება დაუკმაყოფილებელი რჩება. ამით კი იმ ზნეობრივი ფუნდამენტის ეროზია ხდება, რაზეც დასავლური ცივილიზაცია დგას. არცერთი ინსტიტუტი, რომელიც ადამიანმა შექმნა, სრულყოფილი არაა, მათ შორის არც სიკვდილით დასჯა, მაგრამ არ შეიძლება ყველაფერი, რაც სრულყოფილი არაა, ხელაღებით უკუაგდო.
აღნიშნული ფილოსოფია ინდივიდუალური პასუხისმგებლობის პრინციპს ეფუძნება. თითოეული დამნაშავე საკუთარ დანაშაულში მხოლოდ თავად არის დამნაშავე. ქრისტიანული რელიგია, რომელმაც მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია ამერიკული სამართლის ფორმირებაზე, მიიჩნევს, რომ ადამიანს აქვს თავისუფალი ნება, რომელსაც შეუძლია კარგსა და ცუდს შორის არჩევანი გააკეთოს. არჩევანზე კი მხოლოდ თავად არის პასუხისმგებელი.
თუმცა დასავლეთში გაჩნდა სხვა აზრიც, რომლის მიხედვითაც ადამიანი თავისთავად მშვიდობიანი არსებაა, რომელსაც სისტემა ჩაგრავს და დანაშაულისკენ უბიძგებს. შესაბამისად, დანაშაულზე პასუხისმგებელი არა მხოლოდ პიროვნება, არამედ სახელმწიფო და საზოგადოებაა. ასეთ პირობებში კი დამნაშავე დამნაშავე აღარ არის, ხოლო მას სასჯელი კი არა, მკურნალობა სჭირდება. სწორედ ამ ფილოსოფიას ეფუძნება ნორვეგიული სასამართლო სისტემა. ამას გერმანელი სოციოლოგი და ფილოსოფოსი, იურგენ ჰაბერმასი „თერაპიოკრატიას” ეძახდა და ამ ფილოსოფიის შედეგები ბრეივიკის პროცესზეც ვიხილეთ.