ოთხი საუკუნის წინ იტალიელი ფილოსოფოსი ჯორდანო ბრუნო (1548-1600) ამტკიცებდა, რომ არსებობს მრავალი დასახლებული სამყარო, რომ ვარსკვლავები შორეული მზეებია და მათ გარშემო ბრუნავენ პლანეტები. თითქმის სამი საუკუნის შემდეგ, XIX საუკუნის 50-იან წლებში, ასტრონომებმა დაადასტურეს, რომ ვარსკვლავები და მზე მართლაც ერთი ბუნების ციური სხეულებია. ამ დროიდან მეცნიერებმა დაიწყეს სხვა ვარსკვლავების გარშემო მოძრავი პლანეტების ძიება.
დაახლოებით 150 წელი გავიდა, სანამ მზის სისტემის გარეთ პირველ ცთომილს (თანამგზავრს, პლანეტას) აღმოაჩენდნენ. ეს იყო ასტრონომიაში ერთ-ერთი უდიდესი აღმოჩენა, რომელმაც, ჩემი აზრით, დაუმსახურებლად მოკრძალებულად ჩაიარა.
სხვა ვარსკვლავების გარშემო მოძრავ პლანეტებს ეგზოპლანეტებს (შემოკლებით extra-solar planet-იდან) უწოდებენ. ყველაზე დიდი პლანეტები მასით მათ ვარსკვლავებზე ათასჯერ მცირეა და ბევრად მკრთალი (პლანეტებს საკუთარი გამოსხივება არც აქვთ, ისინი მხოლოდ ვარსკვლავის სინათლეს ირეკლავენ). ამიტომ მათი შემჩნევა მხოლოდ მძლავრი ტელესკოპებისა და მგრძნობიარე ხელსაწყოების საშუალებით გახდა შესაძლებელი.
1994 წელს ამერიკელი მეცნიერი ალექსანდერ ვოლშჩანი აკვირდებოდა სწრაფად პულსირებად ვარსკვლავს, ე.წ. პულსარს. ამ პულსარის გამოსხივებაზე დაკვირვებით მან დაასკვნა: აქ უნდა იყოს პლანეტა! მაგრამ პულსარი, მიუხედავად იმისა, რომ ვარსკვლავია, თავისი ბუნებით განსხვავდება მზისგან - ის ზეახალი ვარსკვლავის აფეთქების ნარჩენია. უკვე ერთი წლის შემდეგ შვეიცარიელებმა მიშელ მაიორმა და დიდიე კელოზმა აღმოაჩინეს პირველი პლანეტა მზის მსგავსი ვარსკვლავის (Pegasus 51) გარშემო, პეგასის თანავარსკვლავედში. ასე დადასტურდა ჯორდანო ბრუნოს მიერ ოთხი საუკუნით ადრე გამოთქმული ვარაუდი, რომ, მზის სისტემის გარდა, სხვა პლანეტური სისტემებიც არსებობს. მას შემდეგ აღმოჩენილი ეგზოპლანეტების სიას ყოველწლიურად ათობით ცთომილი ემატება.
როგორც უკვე ვთქვით, ეგზოპლანეტები ძალზე მკრთალია - ყველაზე დიდ ტელესკოპებშიც კი არ ჩანს ისე, როგორც ვხედავთ იუპიტერს, მარსს და მზის სხვა თანამგზავრებს. მხოლოდ 2008 წელს გაჩნდა პირველი ცნობა იმის შესახებ, რომ მოხერხდა ეგზოპლანეტის გამოსახულების მიღება მნათი წერტილის სახით.
მაშ, საიდან ვიცით, რომ ის პლანეტები, რომლებსაც ტელესკოპითაც კი ვერ ვხედავთ, ნამდვილად არსებობს? საქმე ისაა, რომ არა მარტო ვარსკვლავი მოქმედებს პლანეტაზე თავისი მიზიდულობით, არამედ პლანეტაც იზიდავს ვარსკვლავს, თუმცა ბევრად სუსტად. ამ მიზიდულობის გამო ვარსკვლავიც მოძრაობს მათი საერთო მასათა ცენტრის გარშემო. მართალია, ეს მოძრაობა ძალიან მცირეა, მაგრამ თანამედროვე ზუსტი ხელსაწყოებით ასტრონომებს უკვე შეუძლიათ მისი გაზომვა; შედეგად კი იგებენ უხილავი პლანეტის ზომასა და ვარსკვლავიდან დაშორებას.
რაც უფრო შორია ვარსკვლავი და მცირეა პლანეტა, მით უფრო ძნელია მისი აღმოჩენა. ამიტომაც ჯერჯერობით აღმოჩენილია მხოლოდ იუპიტერის მასის და მასზე დიდი ანუ გიგანტი ეგზოპლანეტები.
ცნობილია, რომ ასეთ დიდ პლანეტებზე სიცოცხლის არსებობა შეუძლებელია. სიცოცხლისთვის ხელსაყრელი პირობები შეიძლება წარმოიშვას დედამიწის სიდიდის პლანეტებზე, რომლებიც მზის ტიპის ვარსკვლავების გარშემო მოძრაობს „დასახლებად ზონებში” - დაახლოებით იმ მანძილზე, რომლითაც დედამიწა დაშორებულია მზეს.
დედამიწის ანალოგიური ეგზოპლანეტების აღმოსაჩენად საჭიროა ხანგრძლივი დაკვირვებები კიდევ უფრო მაღალი მგრძნობელობისა და სიზუსტის ხელსაწყოებით. ასეთი პლანეტა, სავარაუდოდ, 2007 წელს შეამჩნიეს კიდეც და Gliese 581 d უწოდეს. ის სასწორის თანავარსკვლავედში მდებარეობს და მზიდან 20 სინათლის წლით ანუ ოცი ათასი მილიარდი კილომეტრით არის დაშორებული. ყველაზე დიდი სიჩქარე, რომლისთვისაც დღემდე ადამიანს მიუღწევია, არის დაახლოებით 8 კილომეტრი წამში. ასეთი სიჩქარით ამ პლანეტამდე მისაღწევად 750 ათასი წელი დაგვჭირდება. თუმცა, გარკვეული სახით კომუნიკაციის დამყარება, თუ იქ ცივილიზაცია აღმოჩნდა, ასეთ შორ მანძილზეც შესაძლებელია: დედამიწის ერთ-ერთი მძლავრი რადიოტელესკოპის საშუალებით გაიგზავნა კიდეც რადიოსიგნალი, რომელიც ამ პლანეტას მიაღწევს დაახლოებით 20 წლის შემდეგ, ხოლო სავარაუდო პასუხის მოსვლას ჩვენამდე კიდევ 20 წელი დასჭირდება.
მართალია, Gliese 581 d-ს არსებობა, ჯერჯერობით, დადასტურებული არაა, მაგრამ მეცნიერები დარწმუნებულნი არიან, რომ უახლოეს მომავალში ეს შესაძლებელი იქნება. სწორედ ამ მიზანს ემსახურება NASA-ს მიერ გასულ წელს გაშვებული თანამგზავრები (Kepler, Terrestrial Planet Finder და სხვები), რომლებიც 150 ათას ვარსკვლავს აკვირდებიან.
დედამიწის სიდიდის პლანეტის არსებობა ჯერ კიდევ არ ნიშნავს იმას, რომ მასზე აუცილებლად იქნება სიცოცხლე. ამისთვის ის კიდევ ბევრ პირობას უნდა აკმაყოფილებდეს. მაგალითად, მასზე უნდა იყოს საკმაო რაოდენობით ჟანგბადი და მოიპოვებოდეს წყალი.
NASA-ს მონაცემებით, დღეისთვის უკვე დადასტურებულია 430 პლანეტის არსებობა 363 ვარსკვლავის გარშემო და ეს მონაცემები ყოველთვიურად იცვლება. არცთუ დიდი ხნის წინ მზის სისტემა ჩვენთვის ცნობილი ერთადერთი პლანეტური სისტემა იყო. ახლა კი უკვე ვარაუდობენ, რომ ვარსკვლავთა უმეტესობას უნდა ჰქონდეს საკუთარი პლანეტები; მათ შორის, შესაძლოა, დასახლებულიც.
დაახლოებით 150 წელი გავიდა, სანამ მზის სისტემის გარეთ პირველ ცთომილს (თანამგზავრს, პლანეტას) აღმოაჩენდნენ. ეს იყო ასტრონომიაში ერთ-ერთი უდიდესი აღმოჩენა, რომელმაც, ჩემი აზრით, დაუმსახურებლად მოკრძალებულად ჩაიარა.
სხვა ვარსკვლავების გარშემო მოძრავ პლანეტებს ეგზოპლანეტებს (შემოკლებით extra-solar planet-იდან) უწოდებენ. ყველაზე დიდი პლანეტები მასით მათ ვარსკვლავებზე ათასჯერ მცირეა და ბევრად მკრთალი (პლანეტებს საკუთარი გამოსხივება არც აქვთ, ისინი მხოლოდ ვარსკვლავის სინათლეს ირეკლავენ). ამიტომ მათი შემჩნევა მხოლოდ მძლავრი ტელესკოპებისა და მგრძნობიარე ხელსაწყოების საშუალებით გახდა შესაძლებელი.
1994 წელს ამერიკელი მეცნიერი ალექსანდერ ვოლშჩანი აკვირდებოდა სწრაფად პულსირებად ვარსკვლავს, ე.წ. პულსარს. ამ პულსარის გამოსხივებაზე დაკვირვებით მან დაასკვნა: აქ უნდა იყოს პლანეტა! მაგრამ პულსარი, მიუხედავად იმისა, რომ ვარსკვლავია, თავისი ბუნებით განსხვავდება მზისგან - ის ზეახალი ვარსკვლავის აფეთქების ნარჩენია. უკვე ერთი წლის შემდეგ შვეიცარიელებმა მიშელ მაიორმა და დიდიე კელოზმა აღმოაჩინეს პირველი პლანეტა მზის მსგავსი ვარსკვლავის (Pegasus 51) გარშემო, პეგასის თანავარსკვლავედში. ასე დადასტურდა ჯორდანო ბრუნოს მიერ ოთხი საუკუნით ადრე გამოთქმული ვარაუდი, რომ, მზის სისტემის გარდა, სხვა პლანეტური სისტემებიც არსებობს. მას შემდეგ აღმოჩენილი ეგზოპლანეტების სიას ყოველწლიურად ათობით ცთომილი ემატება.
როგორც უკვე ვთქვით, ეგზოპლანეტები ძალზე მკრთალია - ყველაზე დიდ ტელესკოპებშიც კი არ ჩანს ისე, როგორც ვხედავთ იუპიტერს, მარსს და მზის სხვა თანამგზავრებს. მხოლოდ 2008 წელს გაჩნდა პირველი ცნობა იმის შესახებ, რომ მოხერხდა ეგზოპლანეტის გამოსახულების მიღება მნათი წერტილის სახით.
მაშ, საიდან ვიცით, რომ ის პლანეტები, რომლებსაც ტელესკოპითაც კი ვერ ვხედავთ, ნამდვილად არსებობს? საქმე ისაა, რომ არა მარტო ვარსკვლავი მოქმედებს პლანეტაზე თავისი მიზიდულობით, არამედ პლანეტაც იზიდავს ვარსკვლავს, თუმცა ბევრად სუსტად. ამ მიზიდულობის გამო ვარსკვლავიც მოძრაობს მათი საერთო მასათა ცენტრის გარშემო. მართალია, ეს მოძრაობა ძალიან მცირეა, მაგრამ თანამედროვე ზუსტი ხელსაწყოებით ასტრონომებს უკვე შეუძლიათ მისი გაზომვა; შედეგად კი იგებენ უხილავი პლანეტის ზომასა და ვარსკვლავიდან დაშორებას.
რაც უფრო შორია ვარსკვლავი და მცირეა პლანეტა, მით უფრო ძნელია მისი აღმოჩენა. ამიტომაც ჯერჯერობით აღმოჩენილია მხოლოდ იუპიტერის მასის და მასზე დიდი ანუ გიგანტი ეგზოპლანეტები.
ცნობილია, რომ ასეთ დიდ პლანეტებზე სიცოცხლის არსებობა შეუძლებელია. სიცოცხლისთვის ხელსაყრელი პირობები შეიძლება წარმოიშვას დედამიწის სიდიდის პლანეტებზე, რომლებიც მზის ტიპის ვარსკვლავების გარშემო მოძრაობს „დასახლებად ზონებში” - დაახლოებით იმ მანძილზე, რომლითაც დედამიწა დაშორებულია მზეს.
დედამიწის ანალოგიური ეგზოპლანეტების აღმოსაჩენად საჭიროა ხანგრძლივი დაკვირვებები კიდევ უფრო მაღალი მგრძნობელობისა და სიზუსტის ხელსაწყოებით. ასეთი პლანეტა, სავარაუდოდ, 2007 წელს შეამჩნიეს კიდეც და Gliese 581 d უწოდეს. ის სასწორის თანავარსკვლავედში მდებარეობს და მზიდან 20 სინათლის წლით ანუ ოცი ათასი მილიარდი კილომეტრით არის დაშორებული. ყველაზე დიდი სიჩქარე, რომლისთვისაც დღემდე ადამიანს მიუღწევია, არის დაახლოებით 8 კილომეტრი წამში. ასეთი სიჩქარით ამ პლანეტამდე მისაღწევად 750 ათასი წელი დაგვჭირდება. თუმცა, გარკვეული სახით კომუნიკაციის დამყარება, თუ იქ ცივილიზაცია აღმოჩნდა, ასეთ შორ მანძილზეც შესაძლებელია: დედამიწის ერთ-ერთი მძლავრი რადიოტელესკოპის საშუალებით გაიგზავნა კიდეც რადიოსიგნალი, რომელიც ამ პლანეტას მიაღწევს დაახლოებით 20 წლის შემდეგ, ხოლო სავარაუდო პასუხის მოსვლას ჩვენამდე კიდევ 20 წელი დასჭირდება.
მართალია, Gliese 581 d-ს არსებობა, ჯერჯერობით, დადასტურებული არაა, მაგრამ მეცნიერები დარწმუნებულნი არიან, რომ უახლოეს მომავალში ეს შესაძლებელი იქნება. სწორედ ამ მიზანს ემსახურება NASA-ს მიერ გასულ წელს გაშვებული თანამგზავრები (Kepler, Terrestrial Planet Finder და სხვები), რომლებიც 150 ათას ვარსკვლავს აკვირდებიან.
დედამიწის სიდიდის პლანეტის არსებობა ჯერ კიდევ არ ნიშნავს იმას, რომ მასზე აუცილებლად იქნება სიცოცხლე. ამისთვის ის კიდევ ბევრ პირობას უნდა აკმაყოფილებდეს. მაგალითად, მასზე უნდა იყოს საკმაო რაოდენობით ჟანგბადი და მოიპოვებოდეს წყალი.
NASA-ს მონაცემებით, დღეისთვის უკვე დადასტურებულია 430 პლანეტის არსებობა 363 ვარსკვლავის გარშემო და ეს მონაცემები ყოველთვიურად იცვლება. არცთუ დიდი ხნის წინ მზის სისტემა ჩვენთვის ცნობილი ერთადერთი პლანეტური სისტემა იყო. ახლა კი უკვე ვარაუდობენ, რომ ვარსკვლავთა უმეტესობას უნდა ჰქონდეს საკუთარი პლანეტები; მათ შორის, შესაძლოა, დასახლებულიც.
