საქართველოში „მწვანე" აქტივიზმი დაბრუნდა. ეს მისი მეორე ტალღაა. პირველად, კომუნისტური სისტემის მიმწუხრის ხანაში, რეგიონის ბევრი სხვა ქვეყნის მსგავსად, მწვანეები ჩვენშიც ოპოზიციური მოძრაობების ავანგარდში აღმოჩნდნენ, თუმცა მალე მათშივე ჩაიკარგნენ. დღეს სულ სხვა ვითარებაა: გარემოსდამცველებს პრეტენზია აქვთ, იპოვონ „მესამე", მორალურად აღმატებული და ჭეშმარიტად ევროპული გზა „ნაცების" და „ქოცების" დაპირისპირების მიღმა.
მწვანეები შუალედშიც არსებობდნენ, ოღონდ დონორების დაფინანსებული „ენჯიოების" სახით. ვიცი, რომ მათში მომუშავე ბევრი ადამიანი გულწრფელად და პატიოსნად ზრუნავდა ჩვენი გარემოს დაცვაზე. მაგრამ, „მესამე სექტორის" სხვა დანაყოფთა მსგავსად, ეს მაინც ჩაკეტილი სექტა იყო და ნაკლებად ახდენდა გავლენას საზოგადოების განწყობაზე.
მათგან განსხვავებით, როგორც ოცდახუთი წლის წინანდელი, ისე დღევანდელი მწვანეები საზოგადოებრივი მოძრაობებია და არა პროფესიული. მათ შეუძლიათ მიტინგებზე იმდენი ხალხი მოიზიდონ, რომ ტელევიზორში აჩვენონ და პოლიტიკოსების ყურადღება მიიქციონ. ამის კონკრეტული ნიშანია, მაგალითად, ის, რომ დედაქალაქის მერობის კანდიდატები წინასაარჩევნო კამპანიაში ერთმანეთს ეჯიბრებოდნენ დაპირებებში, ვინ უფრო გაამწვანებდა თბილისს.
1980-იანების ბოლოს, საპროტესტო მოძრაობებს ტრანსკავკასიური რკინიგზის და ხუდონჰესის მშენებლობის წინააღმდეგ კიდევ უფრო დიდი რეზონანსი ჰქონდა და ორივემ თავის მიზანს მიაღწია. მაგრამ ეს გარდამავალი ეტაპი აღმოჩნდა: გარემოსდაცვითი თემების წინ წამოწევა ოპოზიციონერობის შედარებით უსაფრთხო, ვითომ არაპოლიტიკური ფორმა იყო, სინამდვილეში კი მის უკან ანტიკომუნისტური და ნაციონალისტური იდეები იმალებოდა. როგორც კი ეროვნული დამოუკიდებლობის მოთხოვნა ღიად დადგა, მწვანე დღის წესრიგი დიდი ხნით გავიდა მოდიდან. ყველაზე ცნობილი ქართველი „მწვანისთვის", ზურაბ ჟვანიასთვის, გარემოსდაცვითი მოღვაწეობა მხოლოდ ტრამპლინი აღმოჩნდა ნამდვილ პოლიტიკაში შესავლელად.
ახლა შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ნამდვილი მწვანეები მოვიდნენ. რას მოასწავებს მათი გამოჩენა და რაშია ამ მოძრაობის არსი?
მწვანე საშუალო კლასი
პირველ რიგში, მწვანე აქტივიზმის გაფართოება იმის ინდიკატორია, რომ საქართველოში გაიზარდა და გაფართოვდა ქალაქური საშუალო კლასი, ანუ განათლების საკმაოდ მაღალი დონისა და ასე თუ ისე მყარი შემოსავლის მქონე პროფესიონალების ფენა. მეორე მხრივ, შეიქმნა მეტ-ნაკლებად სტაბილური და წინასწარმეტყველებადი სოციალურ-პოლიტიკური გარემო – ან, ყოველ შემთხვევაში, საზოგადოების ნაწილი სიტუაციას ასე აღიქვამს. გაიზარდა მათი რიცხვი, ვინც დღენიადაგ აღარ წუხს, ექნება თუ არა ხვალ პურის ფული, როდის მოვა შუქი ან წყალი, ან ხომ არ წალეკავს მის ცხოვრებას ძალადობრივი რევოლუცია ან ეთნიკური კონფლიქტი. მათ შეუძლიათ თავს უფლება მისცენ, დრო და ენერგია დაუთმონ ისეთ საკითხებს, რასაც სოციოლოგები ხანდახან „პოსტმატერიალისტურს" უწოდებენ.
მწვანე აქტივიზმის მეორე წინაპირობაა კულტურულად ვესტერნიზებული ადამიანების კრიტიკული მასის გაჩენა. ის აუცილებელია, რადგან ეს იდეოლოგიაც და შესაბამისი ქმედების მეთოდებიც თავიდან ბოლომდე დასავლური იმპორტია.
პარადოქსია, მაგრამ ამ პირობების შექმნა ნაციონალური მოძრაობის მმართველობის პროდუქტია. პარადოქსია იმიტომ, რომ ეს პარტია „მწვანე" იდეებით არასოდეს ყოფილა შთაგონებული. მაგრამ სწორედ მან აქცია საქართველო მოდერნულ სახელმწიფოდ ძირითადად მოდერნული ეკონომიკით (ქალაქურ ნაწილში მაინც) და შედარებით უფრო მოდერნული საზოგადოებით. მწვანე მსოფლმხედველობას პოსტმოდერნულ იდეოლოგიას უწოდებენ – რაც ნიშნავს, რომ ის მხოლოდ მოდერნულ საზოგადოებაშია შესაძლებელი.
ისიც მნიშვნელოვანია, რომ მოდერნიზაციული გარდატეხის ცხრაწლიანი ეპოქა დასრულდა. როგორც არ უნდა ვიდავოთ მის შეფასებაზე, საზოგადოების დიდი ნაწილი ნაციონალების ხელისუფლებას ავტორიტარულად თვლიდა და მისი წასვლა რაღაც ტვირთისგან განთავისუფლებად, „ამოსუნთქვად" განიცადა. ამოსუნთქვის ერთ-ერთი გამოხატულებაა მწვანე დღის წესრიგზე გადართვა.
ცხადია, „მწვანეობა" სულაც არ არის ქალაქური საშუალო კლასის ერთადერთი განწყობა. კლასიკური სახით, ასეთია ლიბერალიზმი თავისი მემარჯვენე თუ მემარცხენე განშტოებებით, აგრეთვე სოციალიზმი (რაც არ უნდა შეინიღბოს ეს უკანასკნელი მუშათა კლასის იდეოლოგიად). რა გამოარჩევს მას?
მწვანე რაციონალობა
შეგვიძლია, მწვანე დღის წესრიგი სრულიად პრაგმატულ და რაციონალურ ტერმინებში განვსაზღვროთ. ეს არის ბუნებრივი რესურსების უფრო ყაირათიანი ხარჯვა იმისთვის, რომ რაც შეიძლება უფრო კომფორტული ცხოვრება გვქონდეს რაც შეიძლება დიდხანს.
ეს კაცობრიობის კოლექტიური გრძელვადიანი ეგოიზმია. ამავე დროს, ეს სწორედ განათლებული საშუალო კლასის, ანუ ანგარიშიანი ბურჟუას მსოფლმხედველობაა, რომელიც დღევანდელ კვერცხზეც ფიქრობს და თავისი ჯერარდაბადებული შვილიშვილის შესაჭმელ ქათამზეც.
ამ განწყობის გამომხატველად იქცა ტერმინი „მდგრადი განვითარება". ის ნაციონალებმაც კი შეიტანეს ეკონომიკის სამინისტროს სახელწოდებაში: პრაქტიკულად ამით არაფერი შეცვლილა, მაგრამ ნიშანდობლივია, რომ „ნეოლიბერალურად" მონათლულმა მთავრობამაც კი ხარკი მოუხადა ინტელექტუალურ მოდას. თუმცა, რაიმე კონკრეტული მნიშვნელობა ამ ტერმინს არა აქვს. ეს უფრო სლოგანია, სურვილის გამოხატულებაა: ეკონომიკური განვითარების სტრატეგიები ისე შემუშავდეს, რომ გარემოზე ნეგატიური ზემოქმედება მინიმუმამდე დავიდეს.
სურვილი ბუნებრივი და რაციონალურია. მაგრამ პრაქტიკაში ეკონომიკური განვითარება ყოველ ნაბიჯზე მოდის წინააღმდეგობაში გარემოს დაცვის იმპერატივთან და ამას, როგორც ჩანს, არაფერი ეშველება. რაც არ ნიშნავს, რომ ან ერთი უნდა ავირჩიოთ, ან მეორე: ან დავივიწყოთ გარემო და ნებისმიერი ეკონომიკურად მოგებიანი პროექტი განვახორციელოთ, ან გარემოს დაზიანების შიშით ეკონომიკურ ზრდაზე უარი ვთქვათ და ნელ-ნელა გამოქვაბულებში გადავბარგდეთ.
ყოველ ჯერზე კომპრომისებია საჭირო, რომლებიც გარემოს დამცველებსა და ეკონომიკური განვითარების აგენტებს შორის კამათში იბადება. რაღაც ზომით ნებისმიერი ცივილიზებული საზოგადოება „მწვანეა", ანუ გარკვეულ ზომებს მიმართავს გარემოს შესანარჩუნებლად, თუმცა ნებისმიერი ცივილიზებული საზოგადოება რაღაც ზომით აზიანებს ბუნებრივ გარემოს („ზიანი" ამ შემთხვევაში ნებისმიერ ცვლილებას შეიძლება ნიშნავდეს).
თუ ასე გავიგებთ მწვანე იდეოლოგიას, მაშინ საკმაოდ საეჭვოა მისი „პოსტმატერიალისტურად" ან „პოსტმოდერნულად" განსაზღვრა. ეს რაციონალური ინდივიდების მიერ საკუთარი მატერიალური ინტერესის გათვლაა, ოღონდ ეს ინტერესი გრძელვადიან პერსპექტივაზეა გაწერილი.
მწვანე რელიგია
ოღონდ რეალური მწვანე აქტივიზმი რაციონალურ გათვლებზე, როგორც წესი, არ დაიყვანება. მას საფუძვლად უდევს ერთგვარი ახალი რელიგია, რომელიც რაციონალიზმის და მისტიციზმის საინტერესო ნაზავია.
ის ამოიზრდება ორმაგი უარყოფიდან. ერთი მხრივ, ადამიანებს აღარ აკმაყოფილებთ რაციონალური ინდივიდის კულტზე აგებული ლიბერალური წესრიგი, რომელიც მუდმივ გათვლას და მოსაწყენ, როგორც წესი, საკამათო კომპრომისებს ითხოვს: როგორ მოარიგო ერთმანეთთან პიროვნების ხელშეუხებლობა და საზოგადოებრივი წესრიგი, უმცირესობის უფლებები და საზღვრების ურღვეობა, თავისუფალი მეწარმეობა და სოციალური სოლიდარობა, იგივე დღევანდელი კვერცხი და ხვალინდელი ქათამი, და ა. შ. შედეგი ყოველთვის არადამაკმაყოფილებელია, მნიშვნელოვანი ღირებულებები კი – კომპრომეტირებული. ადამიანს კი რაღაც აბსოლუტური და მორალურად ცხადი უნდა.
ასეთ რამეს ჩვეულებრივ რელიგია იძლევა. მაგრამ – და ამაშია მეორე უარყოფა – ტრადიციული ინსტიტუციონალიზებული რელიგიები განათლებულ საშუალო კლასს ხშირად აღარ აკმაყოფილებს: მის თვალში ისინი რეტროგრადულია, დოგმატური, კონფლიქტშია მეცნიერებასთან და ა. შ. საჭიროა რაღაც სხვა, მაგრამ ნაღდი. რა შეიძლება იყოს უფრო ნაღდი, ვიდრე ბუნება, სიცოცხლე, მისი მარადიული წრებრუნვა? ბუნებრივი წონასწორობა, ჰომეოსტაზი საკრალური წესრიგის ადგილს იკავებს, მასში ჩარევა და ტექნოლოგიური საშუალებებით რაღაცის შეცვლა ადამიანის თანდაყოლილი ცოდვილობის მაჩვენებელია. ერთი მხრივ, ასეთი მსოფლმხედველობის მატარებელი ადამიანი ულტრათანამედროვეა, მეორე მხრივ კი, უბრუნდება იმ საწყის წარმოდგენებს, რომელიც არა მარტო მეცნიერებას, არამედ უნივერსალისტურ რელიგიებსაც წინ უსწრებს. ახალი იდეალი უკავშირდება არა ადამიანს და მის ავტონომიას, არამედ იმას, რაც ადამიანამდეა: ბუნების ორგანულ ჰარმონიას. ბუნებას პრინციპული უპირატესობა აქვს ადამიანთან შედარებით: ის ბოროტებას ვერ ჩაიდენს. თუ რაიმე ინტელექტუალური მიმდინარეობა იმსახურებს ეპითეტს „პოსტმოდერნული", ეს სწორედ მწვანე რელიგიაა (მაგრამ არა პრაგმატული ზრუნვა მდგრად და სტაბილურ გარემოზე).
სხვა რელიგიების მსგავსად, მწვანეობასაც ახასიათებს აბსოლუტიზმი და რადიკალიზმი, რომელიც ბოროტისა და კეთილის მკვეთრ ოპოზიციას ემყარება. მტრის ხატს შეადგენს ბიზნესი, რომელიც უწმინდური (მატერიალური სიხარბის) მოტივებით აჩანაგებს საკრალურ ბუნებას და განარისხებს მას, რის გამოც ბუნებამ შეიძლება მკაცრად დაგვსაჯოს სტიქიური უბედურებებით, გლობალური დათბობით და ა. შ. (ბიბლიაში აღწერილი წარღვნაც ეკოლოგიური კატასტროფა არ იყო?)
უარის თქმა მწვანე დღის წესრიგის დაცვაზე ავტომატურად განიხილება, როგორც მიუტევებელი ცოდვა, მორალური დეფექტი, რის მიმართაც ფსიქოლოგიური აგრესია ლეგიტიმურია. მწვანე აქტივიზმის (ისევე როგორც მისი ბიძაშვილის – ცხოველთა დაცვის) ფანატიზმში გადასული კატეგორიულობა თავისი ეთოსით, რელიგიურ ფუნდამენტალიზმს წააგავს.
ამის მაგალითია გლობალური დათბობის პრობლემისადმი დამოკიდებულება. მე პირადად ამ საკითხს ფრთხილად და სკეპტიკურად ვუყურებ: თავად არ გამაჩნია კომპეტენცია, რომ მასზე ვიმსჯელო, ხოლო ჩემთვის პატივსაცემ მეცნიერთაგან ზოგს სჯერა ამ ჰიპოთეზის, ზოგს კი – არა. პირველები უმრავლესობაა, მაგრამ როდის იყო, სამეცნიერო ჭეშმარიტება უმრავლესობის პრინციპით დგინდებოდა? ჩემთვის ახლა მთავარია საკითხის არა სამეცნიერო ასპექტი, არამედ მისი მორალიზაციის ტენდენცია. ზოგი გარემოსდამცველი აქტივისტი სრულიად სერიოზულად გვთავაზობს, რომ ადამიანის მიერ გამოწვეული გლობალური დათბობის უარყოფა ისევე ჩავთვალოთ სისხლის სამართლის დანაშაულად, როგორც ჰოლოკოსტის უარყოფა. ბევრი, ვინც მთლად ასეთ ეგზოტიკურ მოსაზრებას არ ეთანხმება, მაინც იქით იხრება, რომ გლობალური დათბობის დაჯერება-არდაჯერება არა მეცნიერული დისკუსიის, არამედ მორალური, სიკეთის და ბოროტების საკითხია.
მწვანე რელიგიის რადიკალიზმს კანონისადმი დამოკიდებულებაც აჩვენებს. ამგვარი მოძრაობები ხანდახან ღიად მოუწოდებენ მისი დარღვევისკენ. როდესაც სოციალურ ქსელებში ჩვენი „პარტიზანი მებაღეების" და ვაკის პარკის დამცველების დისკუსიას ვაკვირდებოდი, გამოიკვეთა იდეოლოგიური ხაზი: სადაც შევძლებთ, კანონი ჩვენს ინტერესებში უნდა გამოვიყენოთ, მაგრამ ზოგადად ჩვენი იდეალები უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე კანონი. კანონის უზენაესობა არ არის „მწვანე აქტივისტისგან" აღიარებული სიქველე. რაც ლოგიკურია: ცოდვილი ადამიანების შექმნილი კანონები ვერ შეეჯიბრება ჰომეოსტაზის აბსოლუტს. სავალდებულო არც ჭეშმარიტების ბურჟუაზიული პრინციპის დაცვაა: თუ საზოგადოების გამოფხიზლებისთვის საჭიროა, შეგნებულად გაამუქო სურათი და პირდაპირი ტყუილებიც გაავრცელო, ესეც გამართლებულია, რადგან „ჩვენთან არს ბუნება".
რაციონალური და რელიგიური
რა დასკვნა შეგვიძლია გამოვიტანოთ? ბუნების დაცვა ცივილიზებული საზოგადოების განუყოფელი ატრიბუტია. ის, რომ ჩვენში გაჩნდნენ ჯგუფები, რომლებიც, ვთქვათ, ხეების მოჭრის წინააღმდეგ პროტესტით არიან დაკავებული, კარგია: ჯერ ერთი, იმის ინდიკატორია, რომ უფრო ცივილიზებული (და უფრო სამოქალაქო) საზოგადოება ვხდებით, მეორეც, მწვანე გარემოში ცხოვრება და სუნთქვა ნამდვილად სჯობია ბეტონის უდაბნოში ყოფნას, და ვიღაცა ამაზე ზრუნვით უნდა დაკავდეს.
მაგრამ ზომიერება აუცილებელია ყველაფერში, მათ შორის იმით გამოწვეულ სიხარულში, რომ „პარტიზანი მებაღეების" გაჩენით ევროპას მივუახლოვდით. ზღვარი რაციონალურ და რელიგიურ-ფანატიკურ მწვანეობას შორის თეორიულად კი არსებობს, მაგრამ რეალობაში მისი პოვნა ხშირად არც ისე ადვილია. მით უმეტეს, ძნელია საღ აზრზე დამყარებული ზომიერების დაცვა რადიკალიზმის კულტურისკენ მიდრეკილ საზოგადოებაში.
როგორც ჩვენს ახალ მწვანეებს ვაკვირდები, ძალიან ღიზიანდებიან, კონკრეტულ შეკითხვებს რომ უსვამენ (მაგალითად: „სახელდობრ რა დაშავდება, თუ რესტორან „ბუდაპეშტის" ადგილზე იმავე სახელის სასტუმროს ააშენებენ?").
ღიზიანდებიან არა იმიტომ, რომ პასუხი არა აქვთ (თუმცა ხანდახან იბნევიან კიდეც), არამედ იმიტომ, რომ ამგვარი შეკითხვებით ზოგადი მორალიზების დისკურსიდან (მწვანე სიკეთე კაპიტალისტური ბოროტების წინააღმდეგ) ანგარიშის და კომპრომისის ძიების ასპარეზზე გადადიან, სადაც კონკრეტული ადამიანების ინტერესებსა და ურთიერთკონფლიქტურ პრიორიტეტებს შორის ოქროს ან თუნდაც ბრინჯაოს შუალედია საპოვნელი.
მწვანეები კარგები არიან, თუ ისინი ერთ-ერთი ჯგუფია, რომელიც საშუალებას არ აძლევს ეკონომიკურ განვითარებაზე ორიენტირებულ საზოგადოებას, გარემოს გრძელვადიანი დაცვის მნიშვნელოვანი თემა დაივიწყოს. მაგრამ თუ ისინი ზედმეტად გავლენიანი გახდნენ, მათი რადიკალიზმი და ჭეშმარიტებაზე მონოპოლიის პრეტენზია შეიძლება სახიფათო გახდეს. განსაკუთრებით ეს ასეა ღარიბ საზოგადოებაში, რომელსაც სწრაფი ეკონომიკური განვითარება ჰაერივით სჭირდება.
