ჰიგსის ბოზონი

როგორსა და რატომს შორის

ჰიგსის ბოზონის აღმოჩენამ რწმენის, რელიგიისა და მეცნიერების ურთიერთდამოკიდებულების შესახებ დისკუსია კიდევ ერთხელ გამოაცოცხლა. ბოზონი, რომლის პოვნაც ფიზიკის სტანდარტული მოდელის მართებულობას ადასტურებს და ხსნის, რატომ აქვს სხეულებს მასა, თამამად შეფასდა საუკუნის აღმოჩენად. და როგორც ისტორიის მანძილზე გონების მიერ მიღწეული ყველა დიდი წარმატებისას ხდებოდა ხოლმე, მაშინვე დაიწყო საუბარი ისედაც მკვდრად მიჩნეული ღმერთის საბოლოოდ დამარხვაზე.

სამეცნიერო აღმოჩენებს ყოველთვის თან ახლავს მოსაზრება, რომ სამყაროს შესახებ ცოდნის გაღრმავება, რელიგიისა და რწმენისთვის სულ უფრო მცირე ადგილს ტოვებს. მიუხედავად ამისა, კაცობრიობის აბსოლუტური უმრავლესობა ღვთიური ძალების მიმართ რწმენას არ კარგავს. თანაც მეცნიერება და რელიგია, როგორც საუკუნის დასაწყისში კვანტური მექანიკის ერთ-ერთმა შემქმნელმა, ვერნერ ჰეიზენბერგმა მეგობარს, ნობელის პრემიის ლაურეატ ვოლფგანგ პაულის აუხსნა, სხვადასხვა კითხვებზე გვპასუხობენ. მეცნიერება გვპასუხობს კითხვაზე „როგორ”, ხოლო რელიგია უკვე დიდი ხანია გვიხსნის – „რატომ”.

„კოპენჰაგენის პორტში შემომავალი გემის მოძრაობაზე შეგვიძლია ვთქვათ, რომ იქ დამონტაჟებულია ასეთი და ასეთი ძრავი, იწვის ესა და ეს საწვავი, წვისას დგუშს გაზი აწვება... და შედეგად გემი მიცურავს. კიდევ შეიძლება ითქვას, რომ გემი მოძრაობს იმიტომ, რომ ის რომელიღაც ფირმამ დაიქირავა ამერიკიდან ევროპაში ბარგის გადასატანად. პირველი აღწერა სამეცნიერო იქნება, ხოლო მეორე – რელიგიური”, – აუხსნა ჰეიზენბერგმა პაულის.

1956 წელს, დაახლოებით იგივე თქვა ალბერტ აინშტაინმა ამერიკულ The Citadel Press-ში გამოქვეყნებულ სტატიაში „მეცნიერება და რელიგია” – „სამეცნიერო მეთოდმა ჩვენ უნდა აგვიხსნას მხოლოდ ის, თუ როგორ არიან ფაქტები ერთმანეთთან დაკავშირებულნი და ურთიერთგანპირობებულნი... თუმცა ცხადია, რომ იმის ცოდნა, რაც არის, არ გვიხსნის კარს იმისკენ – რა უნდა იყოს. შესაძლოა იცოდე, რა არის, მაგრამ იმავდროულად უძლური იყო განსაჯო, აქედან რა უნდა იყოს ჩვენი ადამიანური მისწრაფებების მიზანი” – მიზნებს თითოეული რელიგია თუ პიროვნება რწმენის შესაბამისად განსაზღვრავს.

თუმცა, როდესაც რელიგიისა და მეცნიერების შესაძლო ჰარმონიულ დამოკიდებულებაზე ვსაუბრობთ, უნდა ითქვას, რომ ყველა რელიგიას, გამომდინარე მათი მრავალფეროვნებიდან, სამეცნიერო აზრთან მშვიდობიანი თანაარსებობა გაუჭირდება. ისინი ადამიანური ცხოვრების საზრისზე გვესაუბრებიან, მაგრამ ზოგჯერ შესაძლოა იმის ახსნაზეც აცხადებდნენ პრეტენზიას, რაც თავიდან ბოლომდე მეცნიერების კომპეტენციაა. აქ კონფლიქტი იწყება.

მაგალითად, ანტიკურ სამყაროში ღმერთი ბუნების ძალა იყო, ის ამ სამყაროში ცხოვრობდა და მის უშუალო ჩარევას მიეწერებოდა ადამიანებისთვის ცნობილი ბუნებრივი მოვლენები. შესაბამისად, სამყაროში გამომწყვდეულ ღმერთს, რომელსაც ამბიცია აქვს უპასუხოს კითხვას როგორ მოდის წვიმა და საიდან ჩნდება ჭექა-ქუხილი, ადამიანის გონება მეცნიერების მეშვეობით ადვილად მოუღებს ბოლოს. ის აზრს დაკარგავს. ასეთ ღმერთთან მიმართებაში იური გაგარინიც კი, რომელიც კოსმოსიდან დაბრუნების შემდეგ განაცხადებს, რომ იქ ღმერთი ვერ ნახა, მართალი აღმოჩნდება. თუმცა მსგავს განსჯას გაუჭირდება იმასთან ბრძოლის მოგება, ვისი სასუფეველიც „ამქვეყნად არ არის”.

ებრაელმა რაბინმა, პავლე მოციქულმა, წარმართულ სამყაროს სწორედ ასეთი ღმერთი გააცნო – „დადგა პავლე შუა არეოპაგში და თქვა: ათენელებო, ყველაფერი, რასაც ვხედავ, მოწმობს, რომ ძალზე მორწმუნენი უნდა იყოთ. როცა ქალაქი დავიარე და დავათვალიერე თქვენი ტაძრები, ვნახე ერთი სამსხვერპლოც, რომელსაც აწერია: „უცნობ ღმერთს”! მეც სწორედ იმას გახარებთ, ვისაც შეუცნობლად ეთაყვანებით. ღმერთი, სამყაროსა და ყოველივე სამყაროულის შემოქმედი, ცისა და მიწის უფალი, ხელთქმნილ ტაძრებში როდი მკვიდრობს”.

პავლეს მიერ ნაქადაგები ღმერთი, რომელიც სამყაროს არაფრისგან ქმნის და საკუთარი ქმნილებისგან უსასრულოდ განსხვავდება, კრიტიკის მიმართ ბევრად იმუნურია. როლან ბარტი ამბობდა, რომ ქრისტიანთა ღმერთსა და ადამიანს შორის უზარმაზარი კედელია აღმართული და ამ კედლის გადალახვა ადამიანის გონების მიერ შეუძლებელია, სანამ ის თავად არ ისურვებს კარი გაჭრას ამქვეყნიურსა და იმქვეყნიურს შორის.

რასაკვირველია შეუძლებელია როგორც ამ კედლის, ისე მიღმური ღმერთის არსებობის გონების მეშვეობით დადასტურება. ის რწმენის ობიექტია. ეს რელიგიური ნარატივი, რომელიც ღმერთს და მის სამყაროსთან დამოკიდებულებას აღგვიწერს, გონების მიერ მისი კრიტიკის პერსპექტივას ალოგიკურად აქცევს. ასეთ ღმერთთან მიახლოებისას გონება აღმოაჩენს, რომ მას საზღვრები აქვს. ამ საზღვრებზე საუბრობს არა მხოლოდ რელიგია, არამედ ევროპული რაციონალური ფილოსოფიაც. კანტიდან დაწყებული – ვიტგენშტაინით დამთავრებული, ფილოსოფია მიდის აზრამდე, რომ ადამიანის გონება, როგორც ცოდნის მიმღები აპარატი, შემეცნებაში დასაზღვრულია. გამომდინარე იქიდან, რომ ადამიანი დასაზღვრული და ნაკლოვანი არსებაა, მისთვის შეუძლებელია ჰქონდეს სრული ცოდნა და სრული წარმოდგენა.

ამის მაგალითად შეგვიძლია საკუთარ თავს გამოცდა აქვე მოვუწყოთ: მაგალითად, შევეცადოთ წარმოვიდგინოთ „არაფერი”. ჩვენ წარმოდგენა არ გვაქვს როგორია „არაფერი” და ჩვეულებრივ, მასზე ფიქრისას, თავში სივრცის გამოსახულება ამოტივტივდება ხოლმე, თუმცა თავად სივრცეც რაღაც არის. ან შევეცადოთ, ჩვენი სამგანზომილებიანი სამყაროს გამოცდილებით, წარმოვიდგინოთ ერთგანზომილებიანი სიმი, რომელზეც თანამედროვე ფიზიკა საუბრობს. ანუ ისეთი რამ, რომელსაც სიმაღლე და სიგანე არ გააჩნია – მხოლოდ სიგრძე. ეს ისეთივე რთულად აღსაქმელი და გასაგები გახდება, როგორც სამების დოგმატი. ერთი ღმერთი, სამი ჰიპოსტასით. კიდევ უფრო შეუძლებელი, 11-განზომილებიანი მემბრანის წარმოდგენაა. გამოდის, რომ თანამედროვე ფიზიკაც და თეოლოგიაც ორ წარმოუდგენელ რამეზე გვესაუბრება, იმ განსხვავებით, რომ ერთამდე მათემატიკური ფორმულებით მიდიხარ, ხოლო მეორე აქამდე არ დაიყვანება.

ადამიანებს შეუძლიათ არ სწამდეთ იუდეო-ქრისტიანული ტრადიციის ღმერთის, მაგრამ შეუძლებელია დაადასტურონ მისი არარსებობა მაშინაც კი, თუ მეცნიერებას 4%-ზე მეტი ცოდნა ექნება სამყაროს შესახებ (დღეისთვის სამყაროს 96% ადამიანის თვალისგან დაფარულია). ჩვენ გველის გავიგოთ სამყაროზე უფრო მეტი, მაგრამ თუ რაციონალური აზრის განვითარებამაც კი, თავად რაციოს საზღვრები დაგვანახა, მაშინ ყველაფრის ცოდნა ისეთივე წარმოუდგენელია, როგორც – არაფრის.

დასავლეთში სწორედ იუდეო-ქრისტიანული რელიგიის ამ მიღმური ღმერთის სწავლებამ შეუწყო ხელი დესაკრალიზებული გარემოს შექმნას. ბუნების კვლევისა და მეცნიერების წარმოშობისთვის ეს საუკეთესო ნიადაგი აღმოჩნდა. იმ გარემოში, სადაც მზე და მთვარე თაყვანისცემის ობიექტია, მისი კვლევა შესაძლოა მკრეხელობადაც მიიჩნიონ, ხოლო იქ, სადაც ის სამყაროს არქიტექტორის ერთ-ერთ ქმნილებას წარმოადგენს, მეცნიერული აზრის წარმოშობისა და მიღებისთვის საუკეთესო კლიმატია. სწორედ ასეთ გარემოში გაჩნდა მეცნიერება იმ სახით, როგორიც დღესაა და სწორედ ასეთ რელიგიას შეეძლო სხვებზე უმტკივნეულოდ გადაეტანა მისი ყველა აღმოჩენა.

მართალია, იყო შემთხვევები, როცა ეკლესია სამეცნიერო აზრს წინააღმდეგობით ხვდებოდა ან პრეტენზიას აცხადებდა თავად გაეცა პასუხები კითხვაზე „როგორ” – მაგრამ საბოლოოდ მეცნიერებამ და რელიგიამ გვერდიგვერდ თანაცხოვრება ისწავლეს.

მაგალითად, ცოტამ იცის, რომ „დიდი აფეთქების” თეორია, რომელიც თანამედროვე ფიზიკაში სამყაროს გაჩენის აღიარებულ სცენარად არის მიჩნეული, პირველად ჟორჟ ლემეტრიმ, ბელგიური წარმოშობის კათოლიკე აბატმა წამოაყენა. სწორედ დიდი აფეთქების სცენარში არსებობს როგორც ჰიგსის ველი, ისე მისივე სახელობის ჰიგსის ბოზონი. მეცნიერების ისტორიკოსი, სტენლი ჯაკი ვარაუდობს, რომ მონსენიორ ლემეტრის, ამგვარი ექსტრავაგანტული თეორიის წამოყენებაში კათოლიკური ღვთისმეტყველების შესწავლა დაეხმარა. „პირველატომის” – იგივე სინგულარობის წერტილის იდეა გულისხმობს, რომ ამ ფიზიკურ წერტილში კონცენტრირებული იყო სამყაროსეული ყოფიერების მთელი სისავსე. ხოლო ევქარისტიის შესახებ დოგმატი გვეუბნება, რომ პატარა პურის ნამცეცში, რომელიც წირვაზე ქრისტეს ხორცად გადაიქცევა, სრულიად იმყოფება ქრისტე.

მეცნიერული აზრისა და ქრისტიანული რელიგიის დაპირისპირება, როგორც წესი, თავს იჩენს იქ, სადაც ან რწმენა ამპარტავნდება, ან გონება. ერთი მხრივ, ახსნა ყველაფერი ღვთაებრივი ძალის მეშვეობით, ხოლო მეორე მხრივ, გონებას დააკისრო ადამიანთა კეთილდღეობაზე ზრუნვის მთელი ტვირთი.

პირველ საუკუნეში, ერთ-ერთი უმთავრესი პრობლემა, რაც ქრისტიანებს დაუდგათ, სწორედ რწმენისა და ცოდნის დამოკიდებულების განსაზღვრა იყო. როგორც ფილოსოფიის ისტორიკოსი, ეტიენ ჟილსონი განმარტავს, ეკლესია არჩევანის წინ დადგა – ან უნდა გამოეცხადებინა სახარება და ღვთაებრივი გამოცხადება ერთადერთ საჭირო ცოდნად, რომელშიც უკვე ყველაფერია, რაც გვჭირდება, ან ეღიარებინა, რომ წარმართთა და ფილოსოფოსთა ცოდნაც შეიცავს ისეთს, რასაც შეუძლია ადამიანს სარგებელი მოუტანოს. ანუ მხოლოდ ის კი არ არის სასარგებლო, რაც ღმერთმა მისი მოციქულების მეშვეობით გვასწავლა, არამედ ისიც, რასაც მის მიერ მოცემული გონების დახმარებით გავიაზრებთ. საბოლოოდ, ეკლესიაში გაიმარჯვა აზრმა, რომლის მიხედვითაც – თუ გონება ღვთის მიერ მოცემულია, მაშინ მისი შემოქმედება არსებითად კარგია. თუმცა დღესაც და მაშინაც ფუნდამენტალისტები მიიჩნევენ, რომ ბუნების აღსაწერად შეიძლება წმინდა წიგნი გამოვიყენოთ.

ფუნდამენტალიზმის მსგავს შემთხვევებს ვხვდებით სამეცნიერო მხარესაც. როდესაც ის საკუთარ თავზე იღებს იმ კითხვებზე პასუხის გაცემას, რომელსაც მისი მეთოდოლოგია ვერ დაადგენს.

ჰარმონიის დარღვევას რწმენას, გონებასა და სამართალს შორის, რასაც პაპი ბენედიქტე მეთექვსმეტე დასავლური ცივილიზაციის სამ საყრდენად წარმოგვიდგენს, შეიძლება გამოუსწორებელი შედეგები მოჰყვეს. მეოცე საუკუნის დიდ კულტურულ პოსტმოდერნს, სკეპსისსა და მეტაფიზიკურ ნიჰილიზმს ღმერთის სიკვდილი მოჰყვა. ანრი დე ლიუბაკის კვლევის, „ათეისტური ჰუმანიზმის დრამის” მიხედვით, რწმენის კრიზისის შემდეგ, ამ ცივილიზაციის მეორე ბოძმაც, ბერძნულმა რაციონალიზმმაც დაიწყო დაშლა. პროცესის პირველი ნიშნები, მისი აზრით, გამოიხატა ირაციონალიზმში, რომელიც კაცობრიობას თავს ორ მსოფლიო ომად დაატყდა. დღეს კი, როგორც ამერიკელი ავტორი, ჯორჯ ვაიგელი ამბობს, სიტუაცია უფრო რთულად არის. ბიბლიური რელიგია და გონების ხელოვნება აღარ არსებობს, ამიტომ დასავლური ცივილიზაციის მესამე საყრდენიც, სახელად „სამართალი” – დაშლას იწყებს.

ეს სიტუაცია ბენედიქტე მეთექვსმეტეს მიერ ხშირად აღიწერება, როგორც „რელატივისტური დიქტატურა”: თანხმობაში მყოფი მორალური ორიენტირების არარსებობით, საფრთხე ექმნება არა მხოლოდ რელიგიურ თავისუფლებას, არამედ თავისუფლების გაგებას, როგორც ასეთს. ადამიანის ფუნდამენტური უფლებებისა და თავისუფლებების დასავლური მრწამსი, რომელიც პიროვნების ღირსებაზე დგას, საფუძველს კარგავს, რადგან პიროვნების ღირსება თანამედროვე რაციონალიზმისთვის ზედმეტად დაუსაბუთებელი რამ არის. ის ეფუძნება რწმენას, რომ ადამიანი საკუთარი არსებობის ფაქტის გამო პატივსაცემია. ამგვარი განმარტება კი შორს დგას მათგან, ვინც კაცობრიობის თანაცხოვრებასა და ევოლუციურ გამოცდილებას, გონების ყოვლისშემძლეობის რწმენით უპირისპირდება.

თავის წიგნში „წესრიგი და ისტორია, მეცნიერება, პოლიტიკა და გნოსტიციზმი”, პოლიტიკის ფილოსოფოსმა ერიკ ვოგელინმა გონების შესაძლებლობების კრიტიკული ანალიზის გარეშე ნდობა, ძველ ქრისტიანულ ერესს, გნოსტიციზმს შეადარა. ის მოდერნისტულ პოლიტიკურ იდეოლოგიებს, მაგალითად, მარქსიზმსა და ნაციზმს გნოსტიკურად აცხადებდა. ვოგელინი წერდა, რომ სწორედ ისე, როგორც გნოსტიკოსებისთვის იყო მიუღებელი ეს სამყარო მთელი მისი წესრიგით და ესწრაფვოდნენ მის რადიკალურ გარდაქმნას, მაგიისა და ეზოთერიკული ცოდნის მეშვეობით – მარქსიზმი და ნაციზმი ცდილობდნენ რევოლუციური გეგმების განხორციელებას განსაკუთრებული მეცნიერული მეთოდოლოგიის მეშვეობით.

ძველსა და ახალ გნოსტიკოსებს სწამთ, რომ სამყაროს „დარღვევები” შეიძლება გამოვასწოროთ განსაკუთრებული შემეცნებით, განსწავლით ან ცოდნით. ეს მისწრაფება მიზნად ისახავს, განახორციელოს სპეკულაციური პოლიტიკა, ანუ „იმანენტიზდეს ესქატონი” – შექმნას სასუფეველი დედამიწაზე.

ვოგელინის აზრით, გნოსტიციზმი მოტივირებულია ადამიანისა და სამყაროს ძირფესვიანად გარდაქმნისა და მისი სრულყოფისკენ. თავის მხრივ, სასუფეველი უნდა დადგეს ადამიანთა ერთი გამორჩეული ჯგუფის, ელიტის, ზე-კაცთა მიერ, რომლებიც აღჭურვილნი არიან განსაკუთრებული ცოდნით (მაგია – მეცნიერება) იმის შესახებ, თუ როგორ გავაუმჯობესოთ ადამიანი.

ეს რადიკალურად განსხვავდება ქრისტიანული გამოსყიდვის სწავლებისგან, სადაც თითოეული ადამიანი ღმერთთან შერიგებაში პოულობს ხსნას. ვოგელინი ააშკარავებს ტოტალიტარულ იმპულსს, რომელსაც ვიღებთ ადამიანთა ერთი ჯგუფის გამოცალკევებით დანარჩენი საზოგადოებისგან.

ეს მაშინ, როცა ქრისტიანულ საფუძვლებზე აღმოცენებული ჰუმანისტური ტრადიცია საბოლოოდ მივიდა აზრამდე, რომ რწმენა შეიძლება შეიზღუდოს ადამიანის თავისუფალი ნების ხელშეუვალობის გამო. მან შეიძლება მისცეს თავისუფლება ცოდვასა და მკრეხელობას. საპირისპიროდ, რაციონალისტი ფუნდამენტალისტებისთვის ტოტალურად მიუღებელია ყველაფერი, რასაც ისინი სისულელედ მიიჩნევენ. ამგვარად, მეცნიერებისა და რელიგიის საზღვრების დარღვევა, მათი ურთიერთშეჭრა, ერთი მხრივ გვაძლევს რელიგიურ ფუნდამენტალიზმს, ხოლო მეორე მხრივ – რაციონალისტურ შეუწყნარებლობას.

 

კომენტარები