ტელესკოპის მთავარი ნაწილია ობიექტივი (ლინზა ან სარკე). რაც უფრო დიდია ის, მით უფრო მეტ სინათლეს კრებს და მით უფრო მკრთალი ციური სხეულის დანახვაა შესაძლებელი: ან ახლო, მაგრამ ძალზე სუსტის. როგორიცაა, მაგალითად, დედამიწის მახლობელი ასტეროიდი. ანაც დიდი ნათების, მაგრამ ძალზე შორის, როგორებიცაა მილიარდობით სინათლის წლის მანძილზე მყოფი, ტრილიონობით მზის სიკაშკაშის კვაზარები. E-ELT 15-ჯერ მეტ სინათლეს შეკრებს, ვიდრე 10-მეტრიანი ტელესკოპი, რაც დღემდე უხილავი ციური სხეულების დანახვის შესაძლებლობას მოგვცემს – კერძოდ, დედამიწისხელა ეგზოპლანეტების.
ასეთი გიგანტური ტელესკოპის აუცილებლობა ასტრონომიის ბოლოდროინდელმა მიღწევებმა და ახლად წამოჭრილმა პრობლემებმა განაპირობა: ეგზოპლანეტებისა და სხვა პლანეტური სისტემების აღმოჩენამ, ფარული მასისა და ფარული ენერგიის არსებობამ. შეიძლება ითქვას, ასტრონომია ოქროს ხანაში იმყოფება. E-ELT-ის საშუალებით ჩატარებულმა კვლევებმა მნიშვნელოვნად უნდა გააფართოოს ჩვენი ცოდნა კოსმოსის შესახებ. უფრო მეტიც, შესაძლოა, მან ისეთივე მასშტაბის გადატრიალება მოახდინოს სამყაროს შესახებ წარმოდგენაზე, როგორც თავის დროზე გალილეის ტელესკოპმა.
E-ELT-ის ერთ-ერთი მთავარი მისია დედამიწის მსგავსი პლანეტების ძიებაა დასახლებად ზონებში – სადაც, სავარაუდოდ, შესაძლებელია სიცოცხლის არსებობა. ახალგაზრდა ვარსკვლავების გარშემო არსებული გაზ-მტვროვანი ღრუბლების – ე.წ. პროტოპლანეტური დისკების – დაკვირვება საშუალებას მოგვცემს შევისწავლოთ პლანეტური სისტემების წარმოშობა. ამ დისკებში ვარაუდობენ წყლისა და ორგანული მოლეკულების აღმოჩენას, რაც სიცოცხლის წინაპირობაა. შესაძლოა, E-ELT-ის საშუალებით რომელიმე ეგზოპლანეტაზე ასტრონომებმა თვით სიცოცხლეც კი აღმოაჩინონ.
E-ELT-ის მეშვეობით შესაძლებელი იქნება „ვარსკვლავთა არქეოლოგიის” კვლევა – სამყაროს პირველი, ყველაზე ძველი ვარსკვლავებისა და გალაქტიკების, მათი წარმოშობისა და ევოლუციის შესწავლა. ასტრონომები უფრო დეტალურად გამოიკვლევენ ზემასიური შავი ხვრელების თვისებებს.
თანამედროვე ასტრონომიის უმნიშვნელოვანესი ამოცანაა საიდუმლოებით მოცული ფარული მასისა და ენერგიის ბუნების ამოცნობა, რომლისთვისაც E-ELT-ის ფართო შესაძლებლობებს გამოიყენებენ. სამყაროს გაფართოების სიჩქარეს უფრო ზუსტად გაზომავენ. შესაძლოა, დადგინდეს ფუნდამენტური ფიზიკური კონსტანტების დროში ცვალებადობა. ასეთი ცვალებადობის აღმოჩენა სერიოზულად იმოქმედებს ფიზიკის ზოგადი კანონების გააზრებაზე – იმ კანონების, რომლებიც საყოველთაოდაა ცნობილი და რომელთაც მთელ მსოფლიოში ყველა სკოლაში ასწავლიან. ამას გარდა, მეცნიერები ელიან სრულიად ახალი პრობლემების გაჩენასაც, რომელიც დღეს ფანტაზიის მიღმაა.
სამყაროს კვლევის ახალი ამოცანებისთვის უახლესი ტექნოლოგიებია საჭირო. დიდი ტელესკოპების სარკეების დამზადება ძალზე რთულია. მათ, ჩვეულებრივ, ერთიანი თეფშის ფორმა აქვთ. თანამედროვე გიგანტური ტელესკოპების ობიექტივები კი უკვე აღარ არის მთლიანი – ასეთი ზომის მინის დისკის დამზადება პრაქტიკულად შეუძლებელია. ამიტომ, ისინი შედარებით მცირე ზომის სარკეებისგან შედგება. E-ELT-ის მთავარი სარკე 1000-მდე სეგმენტისგან შედგება. თითოეული მათგანის დიამეტრი 1.4 მეტრი იქნება, ხოლო სისქე – 5 სმ.
დედამიწის ატმოსფერო დაკვირვებისათვის სერიოზულ პრობლემას წარმოადგენს. მისი ტურბულენცია ამახინჯებს ციური სხეულების გამოსახულებას. ეს პრობლემა არა აქვს კოსმოსურ ტელესკოპებს, კერძოდ კი ჰაბლის ტელესკოპს. თუმცა აქაც, უახლესი ტექნოლოგიების გამოყენებით, რომელსაც ადაპტიური ოპტიკა ჰქვია, შესაძლებელი გახდა ატმოსფეროს არამდგრადობის კომპენსაცია და მის მიერ დამახინჯებული გამოსახულებების გასწორება.
დიდი ტელესკოპების დასადგმელად ადგილს სპეციალურად არჩევენ. ძალზე მნიშვნელოვანია, რომ ატმოსფერო იყოს გამჭვირვალე, უქარო და მშვიდი. ვარსკვლავები მხოლოდ უღრუბლო ცაზე ჩანან, აუცილებელია ბევრი მოწმენდილი ღამე. ასეთი ადგილი აღმოჩნდა ჩილეში, მთა არმაზონესში (Cerra Armasones), ზღვის დონიდან 3060 მეტრ სიმაღლეზე. აქ წელიწადში 330 ღამეა მოწმენდილი.
E-ELT-ის ღირებულება 1 მილიარდ 100 მილიონი ევროა. მარტო პროექტის მომზადება 57 მილიონი ევრო დაჯდა. ასეთი თანხა ყველაზე განვითარებული ქვეყნისთვისაც დიდია. ესო-ში შედის ევროპის 14 სახელმწიფო და ბრაზილია. E-ELT-ის პროექტზე, ტელესკოპის ახალი კონცეფციის შემუშავებაზე, 2006 წლიდან მუშაობდა 100-ზე მეტი ასტრონომი, თითქმის ყველა ევროპული ქვეყნიდან, 30 სამეცნიერო ინსტიტუტი და მაღალი ტექნოლოგიების კომპანიები. E-ELT-ის მშენებლობას დასჭირდება 10 წელი და 2022 წელს დასრულდება.
E-ELT-ის გარდა, დაგეგმილია 30-მეტრიანი ტელესკოპის მშენებლობაც ინდოეთისა და ჩინეთის ერთობლივი ძალებით. მომავალში, სავარაუდოდ, კაცობრიობა არც ამაზე შეჩერდება.
გიგანტური ტელესკოპების არსებობა, სულაც არ ნიშნავს, რომ საშუალო და მცირე ზომის ინსტრუმენტები, ასე ვთქვათ, უმუშევარი რჩება. პირიქით – მეცნიერების წინაშე იმდენი ახალი ამოცანა ჩნდება, რომ ამ ტელესკოპების დატვირთვა არათუ მცირდება, იზრდება კიდეც. გიგანტური ტელესკოპებით კვლევა ისეთ ობიექტებზე მიმდინარეობს, რომელთაც ვერ წვდება უფრო მცირე ზომის ინსტრუმენტები. ფაქტობრივად, ასტრონომიული კვლევების 70% სწორედ საშუალო და მცირე ზომის ტელესკოპებზე მოდის.
ყველაზე მთავარი და მიმზიდველი კი ის არის, რომ ბუნება მუდმივად გვთავაზობს ახალ გამოცანებს და მოწყენის საშუალებას არ გვაძლევს.
