სამყაროთა დუმილი

დღეს ვილაპარაკებთ უახლეს კვლევაზე ასტრობიოლოგიაში, რომლის შედეგადაც მეცნიერებმა გალაქტიკის სივრცეებში ისეთ ადგილებს მიაკვლიეს, სადაც, სავარაუდოდ, სიცოცხლის არსებობისათვის აუცილებელი ორგანული ნაერთები წარმოიქმნება. 20-30 წლის წინ სიტყვა „ასტრობიოლოგია” ღიმილს იწვევდა. მას, უკეთეს შემთხვევაში, ფანტასტიკის სფეროს მიაკუთვნებდნენ და სერიოზულად არ აღიქვამდნენ. თუმცა NASA-მ პრაქტიკულად თავისი დაარსების დღიდან – 1959 წლიდან – დაიწყო კოსმოსში სიცოცხლის ძიების პროექტების განხორციელება.

დღეს სიტუაცია რადიკალურადაა შეცვლილი: ასტრობიოლოგია ასტრონომიის, ასე ვთქვათ, სრულუფლებიანი დარგია. ის შეისწავლის სიცოცხლის წარმოშობას, განვითარებასა და განაწილებას სამყაროში. ასტრობიოლოგები სიცოცხლის სავარაუდო ნიშნებს ეძებენ დედამიწის ფარგლებს გარეთ, როგორც ახლო კოსმოსში, ისე შორეულ ვარსკვლავებსა და გალაქტიკებში. ასტრობიოლოგია მრავალდისციპლინურია: ის აერთიანებს კვლევებს ასტრონომიაში, ფიზიკაში, ბიოლოგიაში, ქიმიაში, გეოლოგიაში, ეკოლოგიაში. ამ დარგში სულ უფრო მეტი სამეცნიერო ჯგუფი მუშაობს და უკვე უნივერსიტეტებშიც ისწავლება. მართალია, ასტრობიოლოგია ჯერ მხოლოდ პირველ ნაბიჯებს დგამს, ასე ვთქვათ, ჩვილი მეცნიერებაა, მაგრამ, ძალზე პერსპექტიულია.

ჯერჯერობით სიცოცხლე მხოლოდ დედამიწაზეა ცნობილი. ის ნახშირბადოვან ნაერთებს ეფუძნება – ე.წ. ორგანულ მოლეკულებს, რომელთა აუცილებელი შემადგენელი ელემენტი ნახშირბადია. ნახშირბადი სამყაროში რიგით მეოთხეა ყველაზე გავრცელებულ ნივთიერებებს შორის, წყალბადის, ჰელიუმისა და ჟანგბადის შემდეგ. ის ადვილად შედის რეაქციაში სხვა ნივთიერებებთან, შეუძლია წარმოქმნას გრძელი მოლეკულური ჯაჭვები (მაგალითად, დნმ) და იოლად იცვლის კომბინაციებს სხვა ელემენტებთან. ნახშირბადის ეს თვისებები მეტაბოლიზმს უწყობს ხელს, ანუ ცოცხალ ორგანიზმებში მიმდინარე ისეთ პროცესებს, როგორებიცაა ზრდა და რეპროდუქცია.

არსებობს მოსაზრება, რომ შესაძლებელია სხვა ქიმიურ ელემენტებზე დაფუძნებული სიცოცხლის არსებობაც, მაგალითად, ნახშირბადის ნაცვლად სილიკონის ან სხვათა ნაერთებზე, მაგრამ ეს ჯერჯერობით ჰიპოთეზად რჩება და დამადასტურებელი ფაქტები ჯერ არ არსებობს.

ამიტომ, მეცნიერები ჯერჯერობით სიცოცხლის იმ ფორმას ეძებენ, რაც ჩვენთვის ცნობილია – როგორ უნდა ვეძებოთ ის, რაც არ ვიცით? აქ მივდივართ სიცოცხლის განსაზღვრებამდე – რა უნდა ჩავთვალოთ სიცოცხლედ? ეს ძალზე რთული საკითხია და ამ სტატიის ფარგლებს სცდება. მომავალში მას აუცილებლად დავუბრუნდებით.

წლების განმავლობაში ამერიკელი ასტრობიოლოგები ცდილობდნენ კოსმოსში ისეთი ადგილები ეპოვათ, სადაც რთული ორგანული ნაერთების ფორმირებისთვის ხელსაყრელი პირობები იქნებოდა, რადგანაც ისინი ყველგან ვერ წარმოიშობა. ორგანული მოლეკულების სინთეზის ერთ-ერთი საკვანძო ნაერთი, რომელმაც შეიძლება სიცოცხლემდე მიგვიყვანოს, არის მეთანოლი, ანუ მეთილის სპირტი (არ აურიოთ ეთილის სპირტში, რომელსაც ალკოჰოლური სასმელები შეიცავს. ისიც არის ნაპოვნი კოსმოსში გარკვეული რაოდენობით, ჯერ კიდევ 1975 წელს). მეთანოლის ქიმიური ფორმულაა CH3OH. ამერიკელი მეცნიერები სწორედ ამ ნივთიერების არსებობას და მის გავრცელებას სწავლობდნენ ვარსკვლავთშორის სივრცეში. მათი კვლევების შედეგები გარკვეულ წარმოდგენას იძლევა იმ მოლეკულების წარმოშობაზე, რომლებმაც შეიძლება დასაბამი მისცენ სიცოცხლეს.

თუ მეცნიერები შეძლებენ დაადგინონ ის არეები, სადაც მეთანოლის დიდი რაოდენობით წარმოშობისთვის ხელსაყრელი პირობებია, ისინი უკეთ შეძლებენ გაერკვნენ, სად და როგორ ხდება სიცოცხლისთვის აუცილებელი რთული ორგანული ნაერთების სინთეზი. შეიძლება ითქვას, მეთანოლი არის ის არიადნეს ძაფი, რომელმაც გალაქტიკის ლაბირინთებიდან სიცოცხლისაკენ მიმავალ გზაზე უნდა გაგვიყვანოს.

მძლავრი ტელესკოპების დახმარებით, გიგანტურ გაზ-მტვროვან ღრუბლებში, რომლებშიც ვარსკვლავები წარმოიშობა (მზე და მისი პლანეტები სწორედ ერთ-ერთ ასეთ ღრუბელში წარმოიქმნა), მეცნიერებმა აღმოაჩინეს ნახშირჟანგის (CO) დიდი შემცველობა. „სასიცოცხლო” შენაერთების ფორმირებისათვის ის წყალბადთან უნდა შევიდეს რეაქციაში. ეს კი მხოლოდ მტვრის ნაწილაკის ზედაპირზეა შესაძლებელი, თანაც ძალზე დაბალ ტემპერატურაზე (10-15K ანუ -263 ÷ -258 C°). ამის შედეგად წარმოიშობა მეთანოლი. ის კი შემდგომ უფრო რთული ორგანული მოლეკულების სინთეზს უწყობს ხელს. მეცნიერებმა ადრეც იცოდნენ მეთანოლის არსებობის შესახებ, მაგრამ დღემდე უცნობი იყო მათი წარმოშობის ადგილსამყოფელი.

ბოლოდროინდელმა აღმოჩენამ აჩვენა, რომ მეთანოლი ყველაზე გავრცელებულია ახლადწარმოშობილი ვარსკვლავების გარშემო, თანაც ის არათანაბრადაა განაწილებული: ზოგი მნათობის გარემო ძალზე მდიდარია ამ ნივთიერებით – 30%-მდე, ზოგან კი მხოლოდ 1-2%-ია.

მზის სისტემის კომეტებზე დაკვირვებით, რომლის შემცველი ნივთიერება მისი წარმოშობის ისტორიას ინახავს, მეცნიერებმა დაასკვნეს, რომ მზის გაზ-მტვროვანი ღრუბელი მეთანოლით მაინცდამაინც მდიდარი არ ყოფილა – ის სულ რამდენიმე პროცენტს შეადგენდა. ეს ნიშნავს, რომ სიცოცხლის წარმოშობისთვის მეთანოლის დიდი რაოდენობა არ არის აუცილებელი. სხვაგან შესაძლოა უფრო ხელსაყრელი პირობები იყოს მისთვის, ვიდრე მზის სისტემის ჩამოყალიბებისას.

1950-იან წლებში ენრიკო ფერმის გაუჩნდა კითხვა: თუ სიცოცხლე ასე გავრცელებულია და ჩვენს გალაქტიკაში უამრავი განვითარებული ცივილიზაცია არსებობს, რატომ არ ჩანან ისინი? ამ პრობლემას ფერმის პარადოქსი ჰქვია. სხვათა შორის, მეც დამებადა იგივე კითხვა მანამ, სანამ ფერმის პარადოქსზე გავიგებდი. მართლაც, თუ ჩვენს გალაქტიკაში უამრავი დასახლებული პლანეტაა, მაშინ ზოგ მათგანზე ჩვენზე ბევრად განვითარებული ცივილიზაციაც უნდა არსებობდეს და, სავარაუდოდ, რაღაც ნიშანსაც უნდა იძლეოდეს. მაგალითად, უნდა გამოჩენილიყვნენ ჩვენს სისტემაში მათი საფრენი აპარატები (აქვე უნდა აღვნიშნო, რომ არცერთი სარწმუნო ცნობა ამოუცნობი მფრინავი ობიექტის, ანუ UFO-ს შესახებ არ არსებობს და ის არცერთ მეცნიერს არ დაუდასტურებია). გარდა ამისა, შეეძლოთ კოდირებული რადიოსიგნალები გამოეგზავნათ და მათი საშუალებით ეცნობებინათ ჩვენთვის თავიანთი არსებობის შესახებ. სხვათა შორის, ასეთი ეჭვი ერთხელ მართლაც გაჩნდა – 1964 წელს, როდესაც პულსარი აღმოაჩინეს. მისი მკაცრად განსაზღვრული პულსირებადი სიგნალები თავიდან სწორედ უცხო ცივილიზაციის გამოგზავნილ ნიშნად ჩათვალეს, რაც მალევე უარყვეს. ჯერჯერობით შორეული ცივილიზაციების არანაირი ნიშანწყალი არ ჩანს.

ფერმის პარადოქსს ზოგჯერ დიდ დუმილს ან სამყაროს დუმილსაც (ლათინურად silentium universi) უწოდებენ. მისი შესაძლო ახსნის ბევრი ვარიანტი არსებობს, რომელთა შორის ერთ-ერთი ისაა, რომ სამყაროს მასშტაბები ძალზე დიდია, ხოლო ცივილიზაციების რიცხვი – ძალზე ცოტა. ამიტომაც ჩვენი შეხვედრის ალბათობა ძალზე მცირეა. ყოველ შემთხვევაში, ფაქტი ფაქტად რჩება – ჯერჯერობით სამყაროს დუმილი გრძელდება.

კომენტარები