ქალები, რომელთა მიღწევებიც კაცებს მიაწერეს

პირველი ელექტრონული კომპიუტერის პროგრამა ქალის მიერ იყო შექმნილი. დღევანდელი Wi-Fi და ბლუთუზი ქალი მსახიობის რადიო-ტექნოლოგიების შესწავლის დამსახურებით არსებობს. პირველი კაცის მთვარეზე დაშვება და უსაფრთხოდ დაბრუნება ქალი კოლეგის მეშვეობით მოხდა. 

კაცი მეცნიერებისგან მათი კოლეგა ქალების მიღწევების მიწერა იმდენად ხშირია, რომ მას სახელიც დაარქვეს და მატილდას ეფექტი უწოდეს. ამ ყველაფერს ასახავს რიცხვებიც. ყველა კატეგორიაში ქალებმა 51-ჯერ მოიგეს ნობელის ჯილდო, კაცებმა კი 853-ჯერ. აქ ვსაუბრობთ არა მხოლოდ ქიმიკოსებზე, ბიოლოგებსა და ფიზიკოსებზე, ამას ასევე ვხედავთ ისტორიაში. საქმე რომელიც ბევრმა ქალმა ხელოვანმა, არქიტექტორმა და გამომგონებლებმა შეასრულა, ხშირად მათ კაც კოლეგებს ან თუნდაც ქმრებს მიაკუთვნეს. დროა ასეთ ქალებს და მათ დამსახურებებს გავეცნოთ.

მარგარეტ კინი, ხელოვანი

1960-იან წლებში ნახატმა Big Eye ვოლტერ კინს უდიდესი პოპულარობა მოუტანა. ის 1964 წლის მსოფლიო გამოფენაზეც გამოიფინა.

1970 წელს, ვოლტერ კენის ყოფილმა ცოლმა, მარგარეტმა რადიოში თქვა, რომ ამ სერიების შემქმნელი თვითონ იყო. როდესაც ყოფილმა ცოლ-ქმარმა ამ საქმეზე დავა დაიწყო Union Square-ზე, ვოლტერი არ გამოჩნდა. 1986 წელს მარგარეტმა ვოლტერი სასამართლოში მიიყვანა. ვოლტერმა აქტივობაში მონაწილეობაზე უარი მხრის დაზიანების გამო თქვა, როცა მარგარეტმა 4 მილიონ დოლარიანი ნახატი თითქმის 1 საათში გადახატა. მოგვიანებით კი ინტერვიუში თქვა: ქორწინების შემდეგ ნახატებს ხელს “კინით“ ვაწერდი, რადგან ეს ჩემი გვარიც იყო. მას ჩემი ნამუშევრების მისაკუთრების და ფულის მიღების შესაძლებლობა ამიტომ ჰქონდა. მას შემდეგ, რაც მარგარეტმა ეს აღმოაჩინა, ყოფილი ქმრისთვის კითხვების დასმა არ დაუწყია, რადგან მისი რეაქციის ეშინოდა. “ჩემი ცხოვრების გამო მეშინოდა,”- თქვა მან. მაგრამ პირიქით მოხდა, ხალხში მას მხარი დაუჭირა. მარგარეტმა საბოლოოდ მიიღო მისთვის კუთვნილი თანხაც და აღიარებაც. ამ ამბის მიხედვით, ტიმ ბარტონმა 2014 წელს ფილმი Big Eyes გადაიღო.

ელიზაბეთ “ლიზი” მეგი, თამაშების დიზაინერი

1900-იან წლებში, ლიზი მეგიმ The Landlord’s Game-ის დიზაინი შექმნა, რაც მისი რწმენის, გეორგიზმის დემონსტრაცია იყო. თამაშს კვადრატის ფორმის დაფა, ყალბი ფული და “ციხეში წადის” ოთხკუთხედი ბარათი ჰქონდა. თამაში ორ რაუნდად იყოფოდა: ანტი-მონოპოლისტურად, სადაც მოთამაშეები მიწას ყიდულობენ და თანასწორად იყოფენ, და მონოპოლისტური, მოთამაშეებისთვის, რომლებიც ინდივიდუალურად იმუშავებენ, რათა რაც შეიძლება მეტი ფული მიიღონ და მათი კონკურენტი გააკოტრონ.

1903 წელს ეს თამაში ძალიან პოპულარული გახდა მეგის მეგობრების თამაშებთან, პატენტებთან ერთად, რომელთა გაკეთებაზეც მეგი დათანხმდა. როდესაც ჩარლზ დეროუმ, მეგის "მტერმა" ის ითამაშა, იდეა მოიპარა, გააფერადა და მარტივი ილუსტრაციები დაამატა, მას Monopoly დაარქვა. თამაში 1935 წელს Parker Brothers-მა იყიდა და დეროუ პირველი მილიარდერი გახდა, რომელმაც ამას ასეთი თამაშით მიაღწია.   

დიდი ხნის მანძილზე, თამაშის შემქმნელად დეროუ მოიაზრებოდა. გასათვალისწინებელია, რომ თამაშს ინსტრუქციების წიგნში მისი შექმნის ისტორიაც იყო დაბეჭდილი, მასში ეწერა: "1934 წელს, ჩარლზ ბი დეროუმ პენსილვანიიდან, Parker Brothers-ისთვის სპეციალურად შექმნა თამაში MONOPOLY.” მეგი თამაშის შემქმნელად მის სიცოცხლეში არ უღიარებიათ და დღეს თამაშის ნამდვილი მოწოდება, მიზანი დაკარგულია.

ქეთრინ ჯონსონი, მათემატიკოსი

1950-იანებში, ქეთრინ ჯონსონი (დაბადებული 1918 წელს) სხვა ქალებთან ერთად მუშაობდა, რომლებიც აანალიზებენ მონაცემებს და ასრულებენ კომპლექსურ მათემატიკურ გათვლებს NASA- სთვის. როდესაც ის 1953 წელს ფრენების საკვლევ ჯგუფში დროებით გადავიდა. ჯონსონი გახდა პირველი ქალი და მისი რასის პირველი წარმომადგენელი, რომელიც ჯგუფს შეუერთდა. მისი ცოდნით კი რასისტული და გენდერული ბარიერი მარტივად გადალახა, ისეთ შეხვედრებზე იწყვევდნენ, სადაც ქალებს არ პატიჟებდნენ.

მაგრამ მიერ შესრულებული ყველა სამუშაო ვერ დაფასდა, რადგან მაშინ ქალებს ჩანაწერებში თავიანთი სახელების მითითების უფლება არ ჰქონდათ. თუმცა ჯონსონი პირველი ქალი გახდა, ვინც ყველაფერი შეცვალა. “მოხსენება დავასრულე და მასში ჩემი სახელი შევიდა, ეს პირველი შემთხვევა იყო, როცა ჩემი დანაყოფიდან რამეზე ქალის სახელი ეწერა,”- ამბობდა ის. სწორედ ჯონსონი იყო ის ადამიანი, რომელმაც კოსმოსში პირველი ამერიკელის, აპოლო 11-ის ტრაექტორია შეიმუშავა და კოსმოსური მოგზაურობის ძირითადი პროგნოზები გააკეთა. მისი დამსახურებით ასტონავტი ჯონ გლენი პირველი ამერიკელი გახდა დედამიწის ორბიტაზე. ჯონსონი და მისი შავკანიანი ქალი კოლეგა 2016 წლის ფილმში Hidden Figures-ში არიან ნახსენები, ისევე როგორც იმავე სახელწოდწების წიგნში.

ელენე ბაქრაძე (დარიანი) პოეტი

ქართველი პოეტის და ცისფერყანწელთა ორდენის წევრის, პაოლო იაშვილის შემოქმედებაში “დარიანული ციკლი” ყოველთვის განსაკუთრებულ ყურადღებას იქცევდა. ეს არის  14 ლექსი, რომელიც ქალურ ეროტიკულ გრძნობებსა და სასიყვარულო განცდებს კარგად აღწერს.

1916 წელს შეიქმნა ცისფერყანწელთა ორდენი და მათი პირველი ჟურნალი გამოიცა. მალევე, ელენე დარიანის ფსევდონიმით დაიბეჭდა ცნობილი ლექსი “პირამიდებში.”  

ლიტერატურათმცოდნე გიორგი ჯავახიშვილმა ელენე ბაქრაძის არქივის საფუძვლიანი შესწავლის შემდეგ მოსაზრება გამოთქვა, რომ ამ ფსევდონიმის უკან სწორედაც პაულო იაშვილის ახლო მეგობარი, ელენე ბაქრაძე დგას. თავად პაოლო იაშვილს არასდროს უთქვამს, რომ ლექსები თავად ეკუთვნოდა.

მარგარეტ ნაითი, გამომგონებელი

არგუმენტირებულად შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მარგარეტ ნაითი მე-19 საუკუნის ყველაზე ცნობილი ქალი გამომგონებელია. ის პატარა ასაკიდანვე ცდილობდა ახალი რაღაცების შექმნას. მისი განსაკუთრებული გამოგონება მაშინ გამოჩნდა, როცა თინეიჯერმა მუშაობა ტექსტილის ქარხანაში დაიწყო. მუშაობისას საქსოვი დაზგის ერთი ნაწილი, რომელიც ძაფს იჭერს, ამოვარდა და ნაითის კოლეგა დააზიანა, ამის შემდეგ დაიწყო ფიქრი, როგორ დაეფარა ეს ნაწილი, რომ აღარავინ დაშავებულიყო. მისი გამოგონება გამოყენებადი გახდა და მისი ასლი ბევრმა ქარხანამ შექმნა. ნაითს კომპენსაციას არ უხდიდნენ.

განსაკუთრებით გვიან 1860-იან წლებში მან მუშაობა Columbia Paper Bag Company-ში დაიწყო, სადაც მან მექანიზმი გამოიგონა, რომელიც ქაღალდის ბრტყელძირიან ჩანთებს აკეთებდა, მას დღესაც იყენებენ. თუმცა, ეს იდეა ჩარლზ ენანმა მოიპარა, ის მექანიზმის აწყობისას ქარხანაში იმყოფებოდა. ნაითმა ენანს სასამართლოში უჩივლა, 1871 წელს სასამართლო ნაითის სასარგებლოდ დასრულდა. მაგრამ ცხოვრების მანძილზე არანაირი კომპენსაცია არ მიუღია. მას “ქალ ედისონადაც” მოიხსენიებდნენ.

დენის სკოტ ბრაუნი, არქიტექტორი

2018 წელს, არქიტექტორი დენის სკოტ ბრაუნი (1931 წელს დაბადებული) Soane Medal-ზე გლობალური გავლენისთვის დააჯილდოვეს. ეს ინდივიდუალური აღიარება ეწინააღმდეგება 1991 წელს პრიტზკერის არქიტექტურის პრიზს, რომელიც ბრაუნის ქმარს გადაეცა, მიუხედავად იმისა, რომ ნომინირებულ სამუშაოში ორივე თანასწორად იღებდა მონაწილეობას. სკოტ ბრაუნი დაჯილდოებას ვერ დაესწრო, ხოლო როცა ორგანიზაციას ამ გადაწყვეტილებისთვის დაუპირისპირდნენ, მათ თქვეს, რომ ჯილდოს გაცემა მხოლოდ ერთი ადამიანისთვის იყო შესაძლებელი. მაგრამ უნდა აღვნიშნოთ, რომ 1988 წელს ჯილდო ერთდროულად ორ კაცს გადაეცა.

არქიტექტურის ფირმის თანაპარტნიორმა, სკოტ ბრაუნმა აღმოაჩინა, რომ საერთო მიღწევებზე მხოლოდ მის ქმარს მოიხსენიებდნენ ხოლმე. ის მთელი კარიერის მანძილზე ღიად იბრძოდა სექსიზმის წინააღმდეგ. არქიტექტორის ესეი "ოთახი ზემოთ? სექსიზმი და ვარსკვლავების სისტემა არქიტექტურაში" (1989) აღწერს სირთულეებს, და როგორ მოიპოვა აღიარება სივრცეში, სადაც მამაკაცი დომინირებს. ბრაუნი აგრძელებს კამპანიებს არქიტექტურაში თანასწორობისთვის. ის ახლა XX საუკუნის ერთ-ერთ წამყვან არქიტექტორად ითვლება.

ჰედი ლამარი, მსახიობი და გამომგონებელი

ავსტიელ-ამერიკელ მსახიობ ჰედი ლამარს (1914-2000) ხშრად მსოფლიოში ყველაზე ლამაზ ქალად მოიხსენიებენ, შეიძლებაის ჰოლივუდის ფილმებიდან გახსოვდეთ. ჰედი ძალიან ჭკვიანი გამომგონებელიც გახლდათ.

ლამარი გადაღებების შესვენებისას ტრაილერში ან სახლში ახალ იდეებზეც მუშაობდა. ის მისი შეყვარებულის, ჰოვარდ ჰიუჯს თვითმფრინავის კვადრატულ ფრთებს ჩიტებსა და თევზებზე წიგნების შესწავლით ეხმარებოდა, მან ასევე შუქნიშნის გაუმჯობესებული ვარიანტი შემოგვთავაზა.

მეორე მსოფლიო ომის მსვლელობისას, ლამარი კონცენტრირებული იყო მისი გამოგონებებით მოკავშირეების დახმარებაზე. მაგრამ წყალქვეშა ხომალდი რადიოტალღებით კონტროლდებოდა, რომელშიც მტერი ამჩნევდა. ლამარმა მოიფიქრა, რომ სიგნალის სხვადასხვა სიხშირეზე გადაყვანით შესაძლებელი იყო მისი დაცვა. თუმცა მას ფორმალური მომზადება გავლილი არ ჰქონდა, ამიტომ გამომგონებელ ჯორჯ ენთეილთან კოლაბორაცია გადაწყვიტა.

”სიხშირის პოტენციალი", რომელსაც ჰედი გვთავაზობდა, დაცული Wi-Fi-ის, GPS-ის და ბლუთუზის წინამორბედია. ამ გამოგონებას მოგვიანებით სამხედრო სამსახურში იყენებდნენ. მას სიცოცხლეში საკმარისად არ აღიარებდნენ. როდესაც გამომგონებელთა საერო საბჭოში გაერთიანება მოისურვა, მას უპასუხეს, რომ სჯობდა ცხოვრება ომის ობლიგაციების პოსტერების გაყიდვაში გაეტარებინა. :ვფიქრობ,ადამიანების ტვინი ბევრად საინტერესოა, ვიდრე მათი გარეგნობა", - ამბობდა ლამარი. 

ENIAC-ის პროგრამისტები

1946 წელს, 6 ქალი პირველი სრულიად ელექტრონული და დაპროგრამებული კომპიუტერის შესაქმნელად მუშაობდა. ქეითლინ ანტონელს, ჯენ ბარტიკს, ფრანცის ბეტი ჰოლბერტონს, მერლინ მელტეზის, ფრანცის სპენსსა და რუთ თეითელბომს პენსილვანიის უნივერსიტეტის მურის ელექტრო ინჟინერიის სკოლის მიერ, ამერიკის არმიისთვის ENIAC-ის (ელექტრონული ინტეგრატორი და კომპიუტერი) დაპროგრამება დაევალათ. კომპიუტერს მეორე მსოფლიო ომში გამოიყენებდნენ, არტილერიის ტრაექტორიაზე სამუშაოდ. პროექტი უდიდესი საიდუმლო იყო და ქალების ვინაობა, რომლებმაც სამუშაო შეასრულეს არ გამჟღავნებულა.

1980 წლამდე ქალი პროგრამისტების დამსახურებაზე არავინ იცოდა. 1980 წელს, ჰარვარდის სტუდენტმა, ქესი კლაიმენმა ძველ პროგრამისტებზე თეზისის კვლევისას ფოტო აღმოაჩინა, რომელზეც ქალები კომპიუტერებთან დგანან. კლაიმენს ფოტოზე უთხრეს, რომ ეს ქალები მოდელები იყვნენ, რათა პროდუქტი უფრო მიმზიდველი გაეხადათ. დელვინგ ფასერმა აღმოაჩინა, რომ ქალების სამუშაო დიდი ხანია დაუფასებელია. ახლა, მათ შესახებ ბევრმა იცის და ცდილობენ პროგრამირება მომავალი თაობებისთვის გაამარტივონ.

მერიონ მაჰონი გრიფინი, არქიტექტორი

მეორე ქალი, რომელმაც მასაჩუსეტსის ტექნოლოგიების ინსტიტუტი დაამთავრა, მერიონ მაჰონი გრიფინი (1871-1961) ილინოისში პირველი ლიცენზირებული ქალი არქიტექტორი გახდა. 1895 წელს ის იყო პირველი თანამშრომელი, რომელიც ცნობილმა ამერიკელმა არქიტექტორმა, ფრანკ ლოიდ ვრაითმა აიყვანა და მასთან ერთად 15 წელი იმუშავა, დაეხმარა არქიტექტურული სტილის American Prairie School-ის განვითარებაში. ის განსაკუთრებით ნიჭიერი იყო არქიტექტურულ ნახატებში. აკვარელით შესრულებული ნამუშევრები, რომლებიც გრიფინმა შექმნა, ფრანკ ლოიდ ვრაითის ცნობილ სიმბოლოდ იქცა.

მაჰონმა წოლტერ ბარლი გრიფინზე იქორწინა. წყვილი ბევრ პროექტში ერთად იღებდა მონაწილეობას. მათ შორსაა ავსტრალიის დედაქალაქის, კანბერას დიზაინი, თუმცა მაჰონის განსაკუთრებული ფერებით შექმნილ დიზაინს ხშირად მის ქმარს მიაწერდნენ. მართალია, გრიფინის ნამუშევრები კაცი კოლეგების გამო ჩრდილში რჩებოდა, მაგრამ ახლა, ავსტრალიურმა არქიტექტურის ინსტიტუტმა შექმნა "მერიონ მაჰონი გრიფინის პრიზი", რომელიც მხოლოდ ქალ არქიტექტორებს გადაეცემათ.