დემოკრატიის ეკონომიკური ანალიზი
ნაწილი 3
(იხილეთ ნაწილი 1)
(იხილეთ ნაწილი 2)
თავისუფალი ბაზრის მექანიზმი კარგად ხსნის რესურსების განაწილების პროცესს. თუმცა, რადგან ბაზარს ახასიათებს ე.წ. ჩავარდნა, როგორც წესი, მთლიანი შიდა პროდუქტის სულ მცირე მეოთხედი იქმნება საზოგადოებრივ სექტორში, რომლის რაოდენობასა და ფასს ადგენს პოლიტიკური ბაზარი. ამ სტატიის მიზანია იმის ჩვენება, რომ ვერცერთი პოლიტიკური და, მათ შორის, დემოკრატიული სისტემა ვერ უზრუნველყოფს თავისუფალი ბაზრის ჩანაცვლებას, რადგან პოლიტიკური ბაზრის ბუნებიდან გამომდინარე, საზოგადოებრივ პროდუქტსა და მომსახურებაზე მოთხოვნა არ არის თანხვედრაში საზოგადოების უმრავლესობის საჭიროებებთან, ხოლო შემოთავაზებული პროდუქტის მიმართ საზოგადოების წევრებს არ აქვთ არჩევანის გაკეთების საშუალება, რის გამოც ადგილი აქვს კიდევ უფრო დიდ „ჩავარდნას".
როგორ ხდება ფასწარმოქმნა პოლიტიკურ ბაზარზე? როგორც წინა სტატიაში აღვნიშნეთ, პოლიტიკური მხარდაჭერის ძირითად წყაროს წარმოადგენს ე.წ. სპეციალური ინტერესები. დავუშვათ, ამომრჩეველთა ჯგუფს სურს სოფლის მეურნეობის პროდუქტზე ტარიფის შემოღება იმ განზრახვით, რომ დაიცვას ადგილობრივი მწარმოებელი და ხელი შეუწყოს ამ დარგში ადგილობრივი პროდუქტის წარმოებას. შედეგად, ადგილობრივი პროდუქტი ძვირდება, რაც წარმოქმნის დამატებით ხარჯებს ყველა მომხმარებელზე და ასევე იმ მიმწოდებლებზე, რომლებიც ახორციელებენ პროდუქტის იმპორტს ბაზარზე. რაც უფრო მეტად იზრდება ტარიფი, მით უფრო მეტად მცირდება ზღვრული პოლიტიკური მხარდაჭერის ხარისხი პროტექციონისტული პოლიტიკის მიმართ (ტარიფის გაზრდით გამოწვეული დამატებითი პოლიტიკური მხარდაჭერა) ზღვრული პროდუქტის კლებადი კანონიდან გამომდინარე, რომლის თანახმადაც, ყოველი დამატებითი ძალისხმევის შედეგად, დამატებით შექმნილი სარგებლის სიდიდე მცირდება.
მაგალითად, დასაწყისში, 10%-იანი ტარიფის შემოღება იცავს ადგილობრივი წარმოების ბაზარს, რის გამოც ადგილობრივი მწარმოებლების მხრიდან პოლიტიკურ მხარდაჭერის ხარისხი მაღალია. თუმცა, რადგან ტარიფის სიდიდის კიდევ უფრო გაზრდა ადგილობრივი მწარმოებლებისთვის სარგებლის დონეს შედარებით ნაკლები რაოდენობით ზრდის, ტარიფით დაინტერესებული ამომრჩევლის სპეციალური ინტერესი მცირდება – რაც აისახება პოლიტიკური მხარდაჭერის ხარისხზეც. ამავე დროს, იზრდება დანარჩენ ამომრჩეველთა უკმაყოფილება და პოლიტიკური ხარჯებიც, რადგან უწევთ რა უფრო მაღალი ფასის გადახდა, მაღალი ტარიფი ამცირებს ფირმებისა და მომხმარებლების კეთილდღეობას. მაშასადამე, სპეციალური ინტერესის სარგებელსა და პოლიტიკური მხარდაჭერის ხარისხს შორის არსებობს უკუპროპორციული დამოკიდებულება, რაც განაპირობებს მოთხოვნის წარმოქმნას პოლიტიკურ ბაზარზე.
სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, როდესაც პოლიტიკური პარტია ამომრჩეველთა ჯგუფს ჰპირდება სპეციალური ინტერესების დაკმაყოფილებას, პოლიტიკური მხარდაჭერის ხარისხი ყველაზე მაღალია, ხოლო როდესაც სპეციალური ინტერესი არის მაქსიმალურად დაკმაყოფილებული, პოლიტიკური მხარდაჭერის ხარისხი ნულის ტოლია. ამის საწინააღმდეგოდ, რაც უფრო მეტად იზრდება პოლიტიკით უკმაყოფილო ამომრჩეველთა რაოდენობა, მით უფრო მეტი შანსი აქვს პოლიტიკურ პარტიას მოიპოვოს მაღალი პოლიტიკური მხარდაჭერა ტარიფის შემცირების გზით. ამრიგად, პოლიტიკური მხარდაჭერის ხარისხსა და უკმაყოფილო ამომრჩევლის სიდიდეს შორის არსებობს პირდაპირპროპორციული დამოკიდებულება, რაც პოლიტიკურ ბაზარზე ქმნის მიწოდებას.
როდესაც პოლიტიკური პარტია ამომრჩეველს ჰპირდება ტარიფის გაზრდას, იქ უკმაყოფილო ამომრჩევლის მუხტი ყველაზე დაბალია, რადგან მომხმარებელს და იმპორტიორს ჯერჯერობით არ უწევს დამატებითი ხარჯების გაღება პროდუქტის შესყიდვის დროს, ხოლო როდესაც ადგილობრივ მწარმოებელთა ინტერესი მაქსიმალურად დაკმაყოფილებულია, დაზარალებულ ამომრჩეველთა უკმაყოფილების ხარისხი ყველაზე მაღალია, ამდენად, ამ შემთხვევაში, ტარიფის შემცირებას მაღალი ხარისხის პოლიტიკური დივიდენდების მოტანა შეუძლია პოლიტიკური პარტიისთვის. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ამ სიტუაციაში, გადაწყვეტილება ტარიფის მცირედით შემცირების შესახებ პოლიტიკურად უფრო მოგებიანია, რადგან უკმაყოფილო ამომრჩევლის მხრიდან პოლიტიკური მხარდაჭერის ხარისხი მაღალია, ხოლო ადგილობრივი მწარმოებელი ჯერჯერობით ნეიტრალურია ასეთი გადაწყვეტილების მიმართ, რადგან ტარიფის მცირედით შემცირება მას ბევრად არ დააზარალებს. მაშასადამე, ფასწარმოქმნა პოლიტიკურ ბაზარზე ხდება საზოგადოებრივი სიკეთის წარმოების იმ დონეზე (მაგალითის მიხედვით, ტარიფის სიდიდე), სადაც მოთხოვნა უტოლდება მიწოდებას. ხოლო მაქსიმალურ პოლიტიკურ მხარდაჭერას მოიპოვებს ის პოლიტიკური პარტია, რომელიც მოახერხებს ამომრჩევლებისთვის პოლიტიკურად ოპტიმალური რაოდენობის საზოგადოებრივი სიკეთის მიწოდებას ისე, რომ მაქსიმალურად დაბალანსდეს ამომრჩეველთა სპეციალური ინტერესები, რაც, ფაქტობრივად, ნიშნავს საზოგადოებრივი პროდუქტის შექმნას იმ რაოდენობით, რომელიც, დიდი ალბათობით, სრულიად არ შეესაბამება საზოგადოების უმრავლესობის მოთხოვნილებებს.
მეორე ფაქტორი, რომელიც გავლენას ახდენს ფასწარმოქმნის მექანიზმზე, ეხება ინტერესთა წარმოდგენის საკითხებს საკანონმდებლო ორგანოში. ცნობილია, რომ დემოკრატიულ სისტემებში საზოგადოების უმრავლესობა ირჩევს წარმომადგენლებს – და, მათ შორის, მაჟორიტარული წესით – რომლებიც ცდილობენ ტერიტორიულ ჭრილში წარმოქმნილი პრობლემების გადაწყვეტას. მაგალითად, დეპუტატები იმ რეგიონებიდან, სადაც ხშირია წყალდიდობები, ბიუჯეტის დამტკიცების პროცესში ითხოვენ მაქსიმალურად დიდი რაოდენობის თანხის გამოყოფას დამბებისა და დამცავი ნაგებობების ასაშენებლად. ანალოგიურად, მშრალი რეგიონებიდან არჩეული დეპუტატები ითხოვენ წყლის მიწოდების პროექტების დაფინანსებას და ა.შ. ერთი შეხედვით, აქ უცნაური არაფერია, თუმცა, პროცესი ნორმალურია მხოლოდ მაშინ, თუ პოლიტიკურ ბაზარზე არ იკვეთება ე.წ. დომინანტური ინდუტრია, რომელსაც ლობირებს საკანონმდებლო ორგანოში არჩეულთა უმრავლესობა. მაგალითად, როდესაც ქვეყნის ტეროტორიული მოწყობის მიხედვით უმრავლესი რეგიონის სპეციფიკას შეადგენს სოფლის მეურნეობა, ამ რეგიონებიდან არჩეული დეპუტატები საკანონმდებლო ორგანოში ქმნიან მნიშვნელოვან ძალას და, შედეგად, ვიღებთ უამრავი დასახელების სოფლის მეურნეობის განვითარების პროგრამებს, რომელსაც მიაქვს ბიუჯეტის დიდი ნაწილი. იმ დაშვებითაც კი, რომ სოფლის მეურნეობა საქართველოში მშპ-ის 8-9%-ს არ აღემატება, ყველაზე მაღალი სუბსიდიები სწორედ ამ დარგზე მოდის.
პოლიტიკური ხმებით ვაჭრობასა და პოლიტიკურ გაცვლას ასევე მნიშვნელოვანი ზეგავლენის მოხდენა შეუძლია ფასწარმოქმნის მექანიზმზე. საქმე ის არის, რომ პოლიტიკური ხმების გაყიდვის მეშვეობით, სპეციალური ინტერესის ჯგუფს შეუძლია საკანონმდებლო ორგანოს მიაღებინოს გადაწყვეტილება იმ საზოგადოებრივი სიკეთის შექმნაზე, რომელიც საზოგადოების უმრავლესობის მოთხოვნებს შესაძლებელია არც შეესაბამებოდეს. პოლიტიკურ ვაჭრობას ადგილი აქვს, როდესაც დეპუტატთა ერთი ნაწილი ცდილობს საზოგადოების ერთი ჯგუფისთვის სასურველი კანონის მიღებას დეპუტატთა მეორე ნაწილის მიერ ინიცირებული კანონპროექტის მხარდაჭერის სანაცვლოდ.
რიგით ამომრჩევლებს შორის ასეთი გარიგება ვერ მოხერხდება, რადგან საზოგადოებაში მილიონობით ამომრჩეველია და, ამდენად, ტრანსაქციური დანახარჯებიც მაღალია (კოუზის თეორემა). თეორიულად, ამომრჩეველმა, რომელსაც სურს ტარიფის გაზრდა ადგილობრივ პროდუქტზე, შესაძლებელია თავისი ხმა ანდოს ამომრჩეველს, რომელსაც სურს ბიუჯეტიდან იაფი სესხის მიღება იმ დაშვებით, რომ ამ უკანასკნელსაც სურს მაღალი ტარიფები, ხოლო პირველი ამომრჩეველი, სულ მცირე, ნეიტრალურია იაფი სესხის მიმართ. ეს რომ ასე ხდებოდეს, მაშინ საკანონმდებლო ორგანო, დიდი ალბათობით, მიიღებდა გადაწყვეტილებებს იმ პროექტების დაფინანსების შესახებ, რომელიც საზოგადოებრივ მოთხოვნილებებს დააკმაყოფილებდა.
თუმცა, პრაქტიკულად, ეს შეუძლებელია, რადგან 1) ამომრჩეველი ხმას აძლევს ფარულად და ვერავინ გაიგებს მის არჩევანს ასეთი შეთანხმების მიღწევის შემთხვევაშიც და 2) მილიონობით ამომრჩეველი დახარჯავს უსასრულოდ ბევრ დროს და მაინც ვერ მივა საერთო შეთანხმებამდე. ამის საპირისპიროდ, ამომრჩეველთა წარმომადგენლებს საკანონმდებლო ორგანოში შეუძლიათ პოლიტიკური ვაჭრობა, რადგან ისინი არ არიან ბევრნი და, ხშირ შემთხვევაში, კენჭისყრა არის ღია. თუმცა სპეციალური ინტერესის დაკმაყოფილების სანაცვლოდ მხარდაჭერილი სხვა კანონპროექტი სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ სპეციალური ინტერესის გამომხატველი ჯგუფი ამ კანონპროექტის მიმართ, სულ მცირე, ნეიტრალურია ან/და მხარდაჭერილი კანონპროექტის მაინიცირებელი დეპუტატების ამომრჩევლები ეთანხმებიან სპეციალური ინტერესების ჯგუფის მოსაზრებებს. რეალურად, ბიუჯეტის დამტკიცების პროცესში მიმდინარეობს ვაჭრობა სასურველი რაოდენობის ხმების მოგროვების მიზნით, რომელიც საჭიროა ცალკეული მუხლების დასამტკიცებლად. გამოდის, იმის ალბათობა, რომ მიღებული ბიუჯეტი ვერ დააკმაყოფილებს საზოგადოების უმრავლესობის მოთხოვნილებებს, საკმაოდ მაღალია. ამრიგად, აღნიშნულ მოსაზრებებზე დაყრდნობით, შესაძლებელია გავაკეთოთ შემდეგი დასკვნა, რომ პოლიტიკურ ბაზარზე საზოგადოებრივი პროდუქტის მიწოდება შესაძლებელია სრულიად არ შეესაბამებოდეს საზოგადოების უმრავლესობის მოთხოვნას ამ პროდუქტზე, ზემოაღნიშნული ფაქტორებიდან გამომდინარე.
პოლიტიკური ბაზრის „ჩავარდნაზე" მეტყველებს ის გარემოებაც, რომ საზოგადოებრივი პროდუქციის წარმოებაზე, როგორც წესი, იხარჯება დიდი რაოდენობით რესურსი. მაგალითად, ტარიფის გაზრდა იმპორტირებულ პროდუქტზე, ზრდის ფასებს ადგილობრივი წარმოების პროდუქტზე და ქმნის სათათბურე პირობებს ადგილობრივი მწარმოებლისთვის. ამ დროს, კანონმდებლები, ბიზნესასოციაციები და სხვა ლობისტები იყენებენ ღირებულ რესურსს (მიშა, შრომა, კაპიტალი, ადამიანი), რომელიც, სხვა შემთხვევაში, შესაძლებელია დახარჯულიყო სხვა უფრო პროდუქტიულ საქმიანობაში.
ამ ადამიანებს შეეძლოთ შეექმნათ პროდუქტი და მომსახურება, რომელიც გააუმჯობესებდა არა მხოლოდ მათ ყოფას, არამედ გაზრდიდა წარმოების დონეს ეკონომიკაში. ამის ნაცვლად, ისინი იყენებენ ღირებულ რესურსებს კერძო ინტერესების დასაკმაყოფილებლად ბაზრის სხვა მონაწილეთა ხარჯზე. დამატებით სოციალურ სარგებელს ისინი არ ქმნიან. სოციალური თვალსაზრისით, რესურსები, რომელსაც ამ კუთხით პოლიტიკური ბაზარი ანაწილებს, უბრალოდ ნიავდება. ეკონომისტები ამ ტიპის საქმიანობებს უწოდებენ „ქირის ძიებას". ეს ტერმინი პირველად, ჯერ კიდევ მე-19 საუკუნეში, დავიდ რიკარდომ გამოიყენა. იგი ამტკიცებდა, რომ ქირის (იჯარის) გადახდა მიწის გამოყენებაზე წარმოადგენდა არაპროდუქტიულ საქმიანობას, რადგან მიწას მაინც გამოიყენებდნენ მიუხედავად იმისა, თუ რა სიდიდის იჯარას გადაიხდიდნენ მასში.
მუშა არ შეასრულებს სამუშაოს ხელფასის გარეშე, ინვესტიცია არ განთავსდება სარგებლის გარეშე, მაგრამ მიწის გამოყენება მაინც მოხდება მიუხედავად იმისა, მასში ქირას გადაიხდიან თუ არა. სწორედ ტერმინის შინაარსიდან გამომდინარე, დანახარჯებს წარმოების ფაქტორებში, რომელიც უზრუნველყოფს კერძო სარგებლის ფორმირებას დამატებითი სოციალური ფასეულობების წარმოების გარეშე, ეწოდება „ქირის ძიება (Rent Seeking)". აქ მოიაზრებიან ის ლობისტები, რომლებიც ეძებენ სარგებელს სპეციალური ინტერესებიდან. მაგალითად, კომპანიების ნაწილს სურს ტარიფების შემოღება, რომ უცხოელ კონკურენტებთან მიმართებით უპირატესობა მოიპოვონ იმ მომხმარებელთა ხარჯზე, ვინცპროდუქტში ნაკლებ ფასს იხდიდა.
ზოგიერთი კომპანია ეძებს თავშესაფარს უცხოური კომპანიებისგან. ბაზარზე მოქმედი ბიზნესები ითხოვენ, რომ მთავრობებმა შემოიღონ რეგულაციები და ბაზარზე შეღწევის სხვა ბარიერები, რათა დაიცვან თავი ახალი და პოტენციური კონკურენტებისგან. პროფესიულ ორგანიზაციებს სურთ, რომ მთავრობამ შეზღუდოს კონკურენციის დონე პროფესიის ბაზარზე სამთავრობო რეგულაციების დაწესებით. მაგალითად, მედიკოსთა კავშირებს, სერტიფიცირებულ ბუღალტრებს, აკრედიტებულ მასწავლებლებს და ა.შ., სურთ ხელი შეუშალონ ახალი მოთამაშის შემოსვლას ბაზარზე მთავრობის მეშვეობით მკაცრი რეგულაციების დაწესების საფუძველზე, რაც მნიშვნელოვნად ზრდის ბაზარზე შეღწევის ბარიერებს.
სწორედ ქვეყნის მთავრობის მიერ შექმნილი ბარიერები წარმოადგენს გადახდილი ქირის საფასურს იმ კომპანიებისთვის, რომლებიც დამკვიდრდნენ და ეძებენ თავშესაფარს შესაძლო კონკურენციისგან. ქირის საფასურის კიდევ ერთ მაგალითს წარმოადგენს სახელმწიფოს მიერ საფასო მხარდაჭერა პროდუქტზე. მაგალითად, ყოველ შემოდგომაზე, სახელმწიფო სხვადასხვა მექანიზმებით უზრუნველყოფს ყურძენზე ისეთი ფასის წარმოქმნას, რომელიც უფრო მაღალია იმასთან შედარებით, რომელსაც ადგილი ექნებოდა თავისუფალ ბაზარზე სახელმწიფო ჩარევის გარეშე. ეს ქირის ძიების ტიპური მაგალითია, რადგან ჯამში, ამით ეკონომიკას არაფერი არ ემატება. შესაძლოა, ბიზნესებს სურდეთ ქირის დაფინანსება სახელმწიფოს მიერ გარკვეული დანახარჯების (მაგალითად, კვლევები და განვითარება) დაფარვის გზით. ამ სიის გაგრძელება უსასრულოდ შეიძლება. ნათელია, რომ სახელმწიფოს მხრიდან მფარველობის ნებისმიერი ფორმის გამოვლინება ხელს უწყობს მონოპოლიების დაკანონებას საზოგადოებაში, სადაც სოციალური დანაკარგის სიდიდე აღემატება გადახდილი ქირის საფასურით წარმოქმნილი კერძო სარგებლის სიდიდეს, რომ არაფერი ვთქვათ იმ არაჯანსაღი გარემოს ფორმირების ხელშეწყობაზე, რომლის საფუძველზეც ვითარდება კორუფციული გარიგებები ბიზნესსა და სახელმწიფოს შორის.
ვინ ქმნის მიწოდებას საზოგადოებრივი პროდუქტისა და მომსახურების ბაზარზე? კერძო მესაკუთრეს სურს მაქსიმალური მოგების მიღება. კერძო საკუთრებაზე დაფუძნებულ ეკონომიკაში ბაზარი აფასებს ფირმის მიერ წარმოების რაოდენობას და ფირმის მოგების სიდიდეს ფირმის მიერ გამოყენებული და დახარჯული რესურსების მიხედვით. რა ხდება მაშინ, როდესაც პროდუქტი არის საზოგადოებრივ საკუთრებაში? ადამიანები, რომლებიც დასაქმებული არიან სახელმწიფო სექტორში, არაფრით განსხვავდებიან კერძო სექტორში დასაქმებული ადამიანებისგან და, სავარაუდოდ, მათ მოტივაციაზეც იგივე ფაქტორები ახდენს გავლენას. ბუნებრივია, მათ სურთ, რომ ემსახურონ საზოგადოებრივ ინტერესებს, მაგრამ მათ ასევე სურთ, დაიკმაყოფილონ კერძო მოთხოვნილებებიც. კერძო სექტორში, მენეჯერთა კომპენსაცია დამოკიდებულია ფირმის მოგების სიდიდეზე და, ამდენად, მენეჯერებს სურთ ყველა შესაძლო სიტუაციაში მაქსიმალური მოგების ფორმირება. თუმცა, საზოგადოებრივ სექტორში, მენეჯერები არ ეძებენ მოგებას და მათი კომპენსაციის სიდიდე არ არის დამოკიდებული მოგების რაოდენობაზე. როგორც წესი, მათ კეთილდღეობას უზრუნველყოფს ბიუჯეტის მოცულობა, რომელიც მათ უნდა განკარგონ.
რადგან ბიუროკრატების შემოსავალი იზრდება იმის მიხედვით, თუ როგორ იზრდება დასახარჯი ბიუჯეტის სიდიდე, ბიუროკრატებს სურთ მაქსიმალური ბიუჯეტის მიღება. შემოსავლის გარდა, ცნობილია სხვა მოტივატორებიც, მაგალითად, ძალაუფლებისა და გავლენის სურვილი, ხელსაყრელი სამუშაო გარემო და სხვა, თუმცა, ყველა ეს ფაქტორი ხელს უწყობს დიდი ბიუჯეტის ხარჯვისკენ სწრაფვას. გარდა ამისა, ბიუროკრატებს სჯერათ, რომ სააგენტო, რომელსაც ისინი ემსახურებიან, ქმნის მნიშვნელოვან საზოგადოებრივ სარგებელს.
მაგალითად, თავდაცვის სამინისტროს მოხელეებს სჯერათ ძლიერი სახელმწიფო ჯარის და, ამ კონტექსტში, მნიშვნელოვანი საზოგადოებრივი სარგებლის, სასურსათო უსაფრთხოების სააგენტოში დასაქმებული ადამიანები ზედმეტად აფასებენ მთავრობის რეგულაციების პოზიტიურ გავლენას სასურსათო უსაფრთხოების საკითხებზე და ა.შ. ამიტომ, „დიადი" საქმის უკეთ შესრულების მიზნით, ბიუროკრატები ითხოვენ მაქსიმალურ ბიუჯეტს და გაზრდილ უფლებებებს. მაგალითად, ანტიმონოპოლიურ სამსახურს სურს, ჰქონდეს საგამოძიებო ფუნქციები იმისთვის, რომ უკეთ გააკონტროლოს მონოპოლიების საქმიანობა, შემოსავლების სამსახურს სურს, სასამართლო ნებართვის გარეშე ჰქონდეს საწარმოთა დალუქვის უფლება, რომ უკეთესად შეძლოს ბიუჯეტის შესრულება და სხვა. გარდა ამისა, აზრს კარგავს ე.წ. ხარჯი-სარგებლის ანალიზის კეთება, რადგან 1) ხშირად, სახელმწიფო უწყებაში დასაქმებული ადამიანებისთვის სულერთია რა რაოდენობის რესურსი დაიხარჯება შედეგის მისაღებად, რადგან აღნიშნული ფაქტორი მათ კომპენსაციაზე არანაირ გავლენას არ ახდენს და 2) ასეთი ანალიზის კეთება, ხშირ შემთხვევაში, შეუძლებელია, რადგან არ არსებობს ბაზრის მსგავსი მეთვალყურე და შემფასებელი, სადაც ერთ კომპანიას თუნდაც, „ბენჩმარკინგის" მეთოდით შეუძლია მეორე კომპანიის მიერ დახარჯული რესურსებისა და მიღებული შედეგების ერთმანეთთან შედარება.
აქედან გამომდინარე, ნებისმიერი ქვეყნის ბიუჯეტში წავაწყდებით ისეთ ხარჯებს, რომლებიც ითვალისწინებს არაპროპორციული რაოდენობის მივლინებებს, ტრენინგებს, კონფერენციებს, კვლევებს, ტენდერებს, საშტატო განრიგის ზრდის ტენდენციებს, პრემიებს და ეს ბუნებრივიცაა, რადგან სახელმწიფო უწყების თანამშრომლებს არაფერი აქვთ საერთო იმასთან, თუ როგორ ნაწილდება რესურსები თავისუფალ ბაზარზე. ამის საპირისპიროდ, არიან რა იმ რწმენით გაჯერებული, რომ ემსახურებიან საზოგადოებრივად მნიშვნელოვან საქმეს, სახელმწიფო უწყების თანამშრომლები ითხოვენ რაც შეიძლება დიდ ბიუჯეტს, თუნდაც ამ შედეგის მისაღწევად საჭირო გახდეს ყველა იმ რესურსის გამოყენება, რაც კი საზოგადოებაში არსებობს. გაზრდილი ბიუჯეტი კი, ამავე დროს, ხელს უწყობს ბიუროკრატთა პერსონალური ინტერესების დაკმაყოფილებას, რაც მათ აძლევს დამატებით შემოსავალს, ძალაუფლებას, გავლენას, პრივილეგიებს, სამუშაო ადგილების ზრდის პერსპექტივას და სხვა სტიმულებს.
მეტიც, საბოლოო ჯამში, სახელმწიფო უწყებებში დასაქმებულთა დიდი ნაწილი მიდის იმ დასკვნამდე, რომ შედეგის მისაღწევად, საზოგადოებრივ სექტორში გამოყენებული რესურსების რაოდენობა არ არის საკმარისი და დიადი იდეების განხორციელების მოტივით ცდილობენ კერძო სექტორიდან რესურსების გადაქაჩვას (მაგალითად, გადასახადების გაზრდა, სახელმწიფო ბანკისა და სხვადასხვა ფონდების შექმნა და სხვა) და ეს პროცესი გრძელდება მანამდე, სანამ კერძო სექტორი იტანს დიდი რაოდენობით რესურსების გაფლანგვას. სახელმწიფო უწყების თანამშრომლებს კარგად შეუძლიათ მცირე შედეგის კარგად შეფუთვა და მისი გაზვიადება, თუმცა, ისინი ვერ გიპასუხებენ მარტივ კითხვებზე – რა ფასად მოხერხდა ეს? რა რესურსი დაიხარჯა? რა დავთმეთ სანაცვლოდ? ღირდა კი გაწეულ ძალისხმევად მიღებული შედეგი? რეალურად, ასეთია მიმწოდებლის ბუნება საზოგადოებრივ სექტორში.
თავად მიწოდების პროცესში კი, სახელმწიფო უწყების ქცევის შედეგად უფრო მაღალი საზოგადოებრივი დანაკარგი წარმოიქმნება, ვიდრე ეს მონოპოლისტის შემთხვევაში ხდება. კერძოდ, თავისუფალ ბაზარზე, მონოპოლისტი ამცირებს წარმოებული პროდუქციის მოცულობას. ქმნის ხელოვნურ დეფიციტს, რის საფუძველზეც ფასი იზრდება მონოპოლიურ ფასამდე და ამ გზით იღებს მაქსიმალურ სარგებელს, რაც წარმოქმნის საზოგადოებრივ დანაკარგებს.
მონოპოლისტის მსგავსად, სამთავრობო უწყება საზოგადოებრივი სიკეთის ერთადერთი მწარმოებელია, ხოლო საკანონმდებლო ორგანო, რომელიც პირობითად და თეორიულად, საზოგადოებრივი მოთხოვნის ანარეკლია, ქმნის სხვადასხვა მიმართულების ჯგუფებს, რომელთაც უნდა სურდეთ ბიუჯეტის განაწილება სხვადასხვა საზოგადოებრივი მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად. მონოპოლისტი მომხმარებელს უდგენს მხოლოდ პროდუქციის გასაყიდ რაოდენობას, რომელიც მომხმარებელს შეუძლია შეისყიდოს იმ ფასად, რომელსაც ადგენს თავად მომხმარებელი.
ამის საპირისპიროდ, საკანონმდებლო ორგანო ამტკიცებს ბიუჯეტს, რაც იმას ნიშნავს, რომ სამთავრობო დაწესებულების მიერ საზოგადოებრივი სიკეთის წარმოების დონე იმავდროულად ბიუჯეტით არის განსაზღვრული. ამდენად, კანონმდებელი დგას შემდეგი არჩევანის წინაშე, შეიძინოს თუ არა შემოთავაზებული რაოდენობა წინასწარ დადგენილ ფასად. მომხმარებელი ვეღარ ახერხებს ფასზე ზემოქმედებას და საზოგადოებრივი დანაკარგის სიდიდე აღემატება მონოპოლისტის ქცევით გამოწვეულ დანაკარგს. იმ მარტივი მოსაზრების გამო, რომ საკანონმდებლო ხელისუფლება არის აღმასრულებელი ხელისუფლების მაკონტროლებელი, მომხმარებელი (ამომრჩეველი) კანონმდებლის მეშვეობით, თეორიულად ინარჩუნებს სამთავრობო დაწესებულების ბიუჯეტის ფორმირებაში მონაწილეობის უფლებას.
სინამდვილეში, კანონმდებელს მთავრობის მიერ ინიცირებულ პროგრამებზე ზემოქმედების ნაკლები შესაძლებლობები აქვს, რადგან მოლაპარაკების პროცესში სამთავრობო დაწესებულებებს გააჩნიათ დიდი უპირატესობა. კერძოდ, 1) სამთავრობო დაწესებულებისთვის საკანონმდებლო ორგანო ერთადერთია, მაშინ როდესაც საკანონმდებლო ორგანოს უწევს ბევრი სამთავრობო დაწესებულების ზედამხედველობა; 2) საკანონმდებლო ორგანოსთვის ინფორმაციის ძირითად წყაროს თავად სამთავრობო დაწესებულება წარმოადგენს. ასე რომ, სამთავრობო დაწესებულებას შეუძლია საკანონმდებლო ორგანოსთვის ინფორმაციის იმ კონტექსტში მიწოდება, რომელიც სამთავრობო დაწესებულების ინტერესშია. მაგალითად, ინფორმაცია სხვადასხვა პროგრამების დანახარჯებზე; რას წარმოადგენს წარმოების დონე უფრო დიდი ან მცირე მოცულობის ბიუჯეტის პირობებში და სხვა; 3) მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებები მიიღება საკომიტეტო მოსმენებზე მანამდე, სანამ კანონპროექტს მთლიანად კენჭი ეყრება საკანონმდებლო ორგანოში. კომიტეტის წევრები კი ქმნიან დიდ მოთხოვნას სამთავრობო დაწესებულების იმ სერვისებზე, რომელსაც ზედამხედველობას უწევენ. მაგალითად, აგრარული კომიტეტის წევრები უფრო მეტ სიმპათიებს იჩენენ ფერმერული სუბსიდიების მიმართ, ვიდრე რიგითი კანონმდებლები; თავდაცვისა და უშიშროების კომიტეტს სურს უფრო მეტის თავდაცვის სექტორში გადაქაჩვა და სხვა. აღნიშნული ფაქტორების გამო, სამთავრობო დაწესებულების წარმომადგენლები ითხოვენ მაქსიმალურ და არა ოპტიმალურ ბიუჯეტებს.
გარდა ამისა, სამთავრობო დაწესებულება ქმნის სპეციალურ ინტერესთა ჯგუფს, რაც წარმოადგენს კიდევ ერთ ფაქტორს, რომელიც გავლენას ახდენს საზოგადოებრივი სიკეთის მიწოდების ხარისხზე. კერძოდ, ცნობილია, რომ როგორც კი კანონპროექტი მტკიცდება, დაიწყება რაიმე საბიუჯეტო პროექტის განხორციელება, იქმნება შესაბამისი ბიუროკრატიული სისტემა, რომელმაც უნდა უზრუნველყოს პროექტის ადმინისტრირება. ხოლო ადამიანები, რომლებიც წარმოადგენენ ბიუროკრატიულ უწყებას, პარალელურად ქმნიან ინტერესთა ჯგუფებს, რომ პროგრამამ მომავალშიც მიიღოს დაფინანსება. ეს ადამიანები მუდმივად ცდილობენ ექსპერტული შეფასებების და ინტელექტუალური შესაძლებლობების მაქსიმალურ მობილიზაციას, რომ დაასაბუთონ პროგრამის საჭიროება და მიღებული შედეგების მნიშვნელობა.
ინფორმაციის ძირითად წყაროს იმის შესახებ, თუ როგორ ხორციელდება პროგრამა, სწორედ ის ადამიანები წარმოადგენენ, რომლებიც თავად ახდენენ პროგრამის ადმინისტრირებას. ამიტომაც, ხშირად, როდესაც პროგრამა იწყებს ფუნქციონირებას, ძალზე რთული ხდება მისი დახურვა. იმ შემთხვევაშიც კი, როდესაც პროგრამის განხორციელების პროცესში წარმოიქმნება პრობლემები, რომელიც სააშკარაოზე გამოდის და საზოგადოების წევრებს შორის მსჯელობის საგანს წარმოადგენს, უფრო მეტად, საუბრობენ მენეჯმენტის შეცვლის, დაფინანსების გაზრდისა და სხვა შესაძლო გადაწყვეტილებებზე, რომელიც მხოლოდ უკიდურეს შემთხვევებში ითვალისწინებს პროგრამების დახურვას.
საერთო ჯამში, პოლიტიკურ ბაზარზე იქმნება პროდუქტი, რომელზეც რესურსები გადამეტებულად და, ხშირ შემთხვევაში, შეუფასებელი რაოდენობით იხარჯება. მას მოიხმარენ ამომრჩევლები იმისდა მიუხედავად, სურთ თუ არა მისი მოხმარება, რადგან რაოდენობა, ხარისხი და ფასი წინასწარ არის განსაზღვრული და სხვა არჩევანი არა აქვთ – შედეგად, საზოგადოებრივი დანაკარგები მონოპოლისტის ქცევის შედეგზე მაღალია. ამომრჩევლები ქმნიან მოთხოვნას და ირჩევენ საკანონმდებლო ორგანოს, რომელმაც უნდა უზრუნველყოს საზოგადოებრივი ბიუჯეტის განაწილება ისე, რომ წარმოებული პროდუქტი შეესაბამებოდეს საზოგადოების უმრავლესობის საჭიროებებს. თუმცა, აღნიშნულ მიზეზთა გამო, დიდი ალბათობით, ეს ვერ ხერხდება. აქედან გამომდინარე, პოლიტიკურ ბაზარზე ადგილი აქვს დიდ „ჩავარდნას", რის გამოც იგი ვერ ჩაანაცვლებს თავისუფალ ბაზარს.
