საქართველოს სტატისტიკის ეროვნულმა სამსახურმა გამოაქვეყნა მონაცემები, რომლის ანალიზიც დამაფიქრებელ სურათს იძლევა. გთავაზობთ ზოგიერთ მნიშვნელოვან ინფორმაციას. 2011 წლის პირველ კვარტალში მთლიანი შიდა პროდუქტის ზრდამ 5,8 პროცენტი შეადგინა, მეორე კვარტალში – 6 პროცენტი, მესამეში – 7,9 პროცენტი, ხოლო მეოთხეში – 8,5 პროცენტი.
2012 წლის პირველ კვარტალში მშპ 6,7 პროცენტით გაიზარდა, მეორე კვარტალში – 8,2 პროცენტით, მესამეში – 7,5%-ით, ხოლო მეოთხე კვარტალში მშპ-ის ზრდა 2,3 პროცენტამდე დაეცა. 2012 წლის დეკემბერში მშპ შემცირდა 0,8%-ით. სამომხმარებლო ფასების ინდექსი 2012 წელს, 2011 წელთან შედარებით, 108,5-დან 99,1-მდე დაეცა. ფაქტობრივად, ინფლაციის დონე 1,4%-ით შემცირდა (დეფლაცია).
საგარეო სავაჭრო ბრუნვა გაიზარდა 973 მლნ აშშ დოლარით, თუმცა იმპორტის წილი უფრო მაღალი იყო, ვიდრე ექსპორტის, რამაც საგარეო სავაჭრო ბრუნვის უარყოფითი სალდო 596 მლნ აშშ დოლარით გაზარდა. 2012 წლის მეოთხე კვარტლის პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების მაჩვენებელი ჯერ არ გამოქვეყნებულა, მაგრამ თუ პირველი სამი კვარტლის მონაცემებზე დაყრდნობით ვიმსჯელებთ, პირდაპირი უცხოური ინვესტიციები 2012 წელს, 2011 წელთან შედარებით, შემცირდა 13%-ით. საქართველოს საწარმოების ბრუნვამ გასულ წელს 17-18 პროცენტი შედგინა. ოქტომბერში ბრუნვა 6 პროცენტი იყო, ნოემბერში -3,6 პროცენტი, დეკემბერში კი – 5,2 პროცენტი. 2011 წლის დეკემბერში დღგ-ის ბრუნვა 8,5 პროცენტი იყო, 2012 წლის დეკემბერში კი ამ სეგმენტში ვარდნამ 1,5 პროცენტი შეადგინა.
ყველა ეს მონაცემი ერთმანეთთან ლოგიკურ კავშირშია და გარკვეული ალბათობით პროგნოზირებს მოსალოდნელ რეცესიას. კერძოდ, ბოლო ოთხი თვის განმავლობაში ბაზარზე ერთობლივი მოთხოვნის შემცირება აღინიშნება, რაც ძირითადად გამოიხატება სამომხმარებლო ხარჯების კლებაში საქონლისა და მომსახურების ბაზარზე. არასახარბიელო მდგომარეობაა ინვესტიციების კუთხითაც. პირველ რიგში, ვგულისხმობ არა პირდაპირ უცხოურ ინვესტიციებს, არამედ საბანკო სესხებს და მოსახლეობის დანაზოგებს, რომელიც ასევე ხასიათდება კლების ტენდენციით.
მსჯელობას ასაბუთებს ინფლაციის უარყოფითი მაჩვენებელიც. ადგილი აქვს დეფლაციას, ანუ ფასების დონის საერთო კლებას (ფასების დონის შემცირება შეიძლება გამოიწვიოს ერთობლივი მიწოდების გაზრდამაც, მაგრამ ამ შემთხვევაში, მონაცემები აჩვენებს, რომ წარმოების დონე დღგ-ის ბრუნვების მიხედვით მცირდება), რაც გამოიწვევს მოკლევადიანი პერიოდის წარმოების დონის შემცირებას, ე.ი. უმუშევრობის გაზრდას, ანუ მოკლევადიანი პერიოდის რეცესიას. რას შეიძლება გამოეწვია ერთობლივი მოთხოვნის ვარდნა? მივყვეთ გამორიცხვის ლოგიკას.
1. ერთობლივი მოთხოვნის ერთ-ერთ შემადგენელს წარმოადგენს სახელმწიფო ხარჯები. მათ შემცირებას ან გაზრდას ახასიათებს მულტიპლიკაციის ეფექტი. სინამდვილეში ხარჯები შესაძლებელია უფრო მეტად შემცირდეს ან გაიზარდოს, ვიდრე სახელმწიფო ხარჯები. მულტიპლიკატორის ეფექტი დამოკიდებულია, ერთი მხრივ, მოხმარების ზღვრულ მიდრეკილებაზე, ხოლო მეორე მხრივ – ე.წ. გადევნების ეფექტზე.
სახელმწიფო ხარჯები განსაზღვრულია საქართველოს ბიუჯეტით. მონაცემები ცხადყოფს, რომ ბიუჯეტი ძირითადად მიზნობრივად იხარჯება. არანაირი შეფერხება არ არის ხელფასების, პენსიების, სოციალურად დაუცველების დახმარების და სხვა ნაწილში. არ შემცირებულა ინფრასტრუქტურული პროექტებიც. საჯარო სექტორში სხვადასხვა თანამდებობებზე შეინიშნება გარკვეული გადაადგილებები. თუმცა სახელმწიფო ხარჯებით დასაქმებულთა რაოდენობა არ შემცირდა. ერთობლივი მოთხოვნა ვერ შემცირდებოდა საგადასახადო განაკვეთის გამო, რადგან უკანასკნელი წლების განმავლობაში საგადასახადო ტვირთი არ გაზრდილა.
კაპიტალის ბაზარზე სტაბილური საპროცენტო განაკვეთები ასევე მიუთითებს, რომ ადგილი არ ჰქონია ფულის მასის რაოდენობრივ შემცირებას. მაშასადამე, ცვლილება ერთობლივ მოთხოვნაში არ არის გამოწვეული განხორციელებული ფისკალური და მონეტარული პოლიტიკის შედეგად.
2. ინვესტიციებიდან შემოსავლები მცირდება 2008 წლის გლობალური ეკონომიკური კრიზისის შემდეგ. აქ ასევე უნდა ვიგულისხმოთ საზღვარგარეთ მცხოვრები საქართველოს თანამოქალაქეების ფულადი გზავნილები ახლობლებისადმი, რაც ასევე მცირდება. მიუხედავად იმისა, რომ ამ მიმართულებით ზუსტი სტატისტიკის მოპოვება რთულია, შესაძლებელია დავუშვათ – შემცირება არ არის იმდენად მნიშვნელოვანი, რომ ამან ინვესტიციების შემოსავლებზე დიდი გავლენა მოახდინოს.
შემოსავლები მცირდება, რადგან მცირდება განხორციელებული ინვესტიციების მოცულობა და საქართველოს საწარმოების ბრუნვები. ბოლო თვეების სტატისტიკა ასევე გვეუბნება, რომ შემცირდა სესხების და დანაზოგების მოცულობაც. ცხადია, რომ ბაზარზე ბოლო თვეების განმავლობაში შეინიშნება ფულის დეფიციტი, რამაც გამოიწვია დეფლაცია. მონაცემები მიგვანიშნებს, რომ ფულის დეფიციტი გამოიწვია არა ფისკალურმა და მონეტარულმა პოლიტიკამ, არამედ შემოსავლების შემცირების ტენდენციამ, რამაც ეკონომისტები, ჩემი აზრით, უნდა დააფიქროს.
იმისთვის, რომ უფრო ზუსტი პროგნოზები გაკეთდეს, საჭიროა დავაკვირდეთ, ტენდენცია შენარჩუნდება თუ არა მომდევნო 6 თვის განმავლობაში. თუმცა, თუ კლების ტენდენცია შენარჩუნდა, მაღალი ალბათობით, 2013 წლის შემოდგომისთვის უნდა აღინიშნოს გაზრდილი უმუშევრობა, რაც დეფლაციის არსებული ტემპის მიხედვით, საგრძნობი იქნება. ეს კი ნიშნავს რეცესიას მოკლევადიან მონაკვეთში.
უფრო მარტივად რომ ავხსნათ, ეკონომიკური აქტივობა მცირდება და ეს იღებს სისტემურ ხასიათს. საწარმოთა ბრუნვები მცირდება და ბიზნესების რაოდენობა თანდათანობით იკლებს. ეს წარმოქმნის უმუშევრობას, რაც ზემოქმედებს ერთობლივი მოთხოვნის შემცირებაზე მოკლევადიან პერიოდში, შესაბამისად, თავიდან მცირდება ფასების დონეც, რაც უარყოფითად მოქმედებს ბაზარზე დარჩენილი ბიზნესების ეკონომიკურ აქტივობაზე და ხელს უწყობს მათ განდევნას ბაზრიდან. ამ შემთხვევაში, ეკონომიკური სიტუაცია მიიღებს მეტად სახიფათო სახეს, რადგან გრძელვადიან პერიოდში შემცირდება ერთობლივი მიწოდება და გაზრდილ უმუშევრობას მიემატება ფასების დონის ზრდა, ხოლო ფასების დონის ზრდა შესაძლებელია იყოს იმდენად შესამჩნევი, რომ შედეგად მივიღოთ „უმუშევრობას პლუს ინფლაცია” (აუცილებელი არ არის, მაგრამ ალბათობა მაღალია).
ზოგადად, როგორც წესი, ინფლაციას სახელმწიფო ქმნის ერთობლივ მოთხოვნაზე ზემოქმედების შედეგად. ამისთვის მას უამრავი საშუალება აქვს – ზემოქმედების პირდაპირი და ირიბი მეთოდები, დაწყებული ფულის მასით და საპროცენტო განაკვეთებით, სახელმწიფო შესყიდვებითა და საგადასახადო განაკვეთებით დასრულებული. სახელმწიფო ზრდის ერთობლივ მოთხოვნას, რაც იწვევს გრძელვადიან პერიოდში ფასების დონის ზრდას, ხოლო მოკლევადიან პერიოდში ქმნის ეკონომიკის ზრდის იმიტაციას.
ეს ცდუნება საბაზრო ეკონომიკის ყველა სახელმწიფოს ახასიათებს და დღეს ამის კარგი მაგალითია აშშ-ის ეკონომიკა. თუმცა ფასების დონე იზრდება ეკონომიკური კრიზისის დროსაც, როდესაც ერთობლივი მიწოდება მცირდება. აღსანიშნავია ის გარემოებაც, თუ რა პერიოდს მივიჩნევთ საბაზისოდ და შევუდარებთ ფასების ახალ დონეს.
პირობითად დავუშვათ, რომ საბაზისო პერიოდი არის ეკონომიკური აქტივობის შემცირების დაწყებამდე არსებული დროის ბოლო მონაკვეთი. თუ ერთობლივი მიწოდების შემცირების შედეგად გაზრდილი ფასების დონეს შევადარებთ ამ პერიოდის ფასების დონეს და ასევე დავუშვებთ, რომ დროის ამ მონაკვეთში და მანამდე, სახელმწიფოს არ გამოუჩენია ზედმეტი აქტიურობა ეკონომიკაში, უნდა ვივარაუდოთ, რომ ერთობლივი მიწოდების ვარდნის შემდეგ ფასების დონე მიაღწევს საბაზისო პერიოდის ნიშნულს. უფრო მარტივად რომ ავხსნათ, ერთობლივი მოთხოვნის შემცირების შედეგად ფასების დონე შემცირდება, მაგრამ დაახლოებით იმავე რაოდენობით შემცირდება ერთობლივი მიწოდებაც და ფასების დონე ისევ გაიზრდება.
ის, რომ დღეს ფასების დონე მცირდება, არის მოკლევადიანი ეკონომიკური რყევა, რაც ბაზარზე ქმნის ცრუ სიგნალებს და სტიმულებს. ერთი სიტყვით, ეკონომიკა გადადის ახალ რეალობაში და ეს რეალობა არის შემცირებული ეკონომიკური აქტივობა. რეალობის შემჩნევას კი სჭირდება დრო, ეს დრო კი დადგება მაშინ, როდესაც ფასების დონე გაზრდილი უმუშევრობით დაუბრუნდება ფასების საბაზისო დონეს. ხოლო მანამდე, ადგილი ექნება ეკონომიკურ რყევებს, ფასების დონე ჯერ შემცირდება, შემდეგ გაიზრდება, რაც ხელს შეუშლის რაციონალურ ეკონომიკურ გარიგებებს.
ფასების დონის ცვლილება შეეხება არა მხოლოდ ფასებს სამომხმარებლო ბაზარზე, არამედ ლარის გაცვლით კურსს სავალუტო ბაზარზე და საპროცენტო განაკვეთებს კაპიტალის ბაზარზე. რაც უფრო მაღალი იქნება რყევის ამპლიტუდა, მით უფრო მეტად შეუწყობს ხელს ეს ფაქტი უმუშევრობის გაზრდას.
როგორც აღვნიშნე, ფასების დონე საბაზისო დონეს იმ შემთხვევაში დაუბრუნდება, თუ სახელმწიფო ზედმეტად არ იაქტიურებს. თუმცა დღეს მსოფლიოში ვერ იპოვით ასეთ სახელმწიფოს და საქართველო გამონაკლისი არ არის. მოვიყვან ერთ-ერთ მაგალითს. საქართველოს საგარეო ვალი მთლიანი შიდა პროდუქტის 30%-ს მცირედით აღემატება. თითქოს, საგანგაშო ამაში არაფერია, მაგრამ საშიშროებას ქმნის ის, რომ 2013 წელს უნდა დავაბრუნოთ ევროობლიგაციებით აღებული ნახევარმილიარდიანი აშშ დოლარის ვალი წლიური 7.5%-ით, რომელიც 2008 წელს აიღო მთავრობამ. ეს დაახლოებით 800 მილიონი ლარია, ხოლო თუ ლარი გაუფასურდება, შესაძლებელია მილიარდსაც გადააჭარბოს. თუ ეს ვალი გავისტუმრეთ, სახელმწიფო შესყიდვები შემცირდება, რაც რეცესიის გამწვავებას მეტად შეუწყობს ხელს და გაზრდის საბიუჯეტო კრიზისის გაჩენის ალბათობას. ან უნდა ავიღოთ ახალი საგარეო ვალი, რომელიც მომავალში იქნება გასტუმრებული ეკონომიკის ზრდის ხარჯზე. ეს რეალობაა.
როდესაც ადამიანი იღებს სესხს, ის ფიქრობს, რომ მას მომავალი შემოსავლით გაისტუმრებს, ხოლო როდესაც სესხს იღებს სახელმწიფო, მაშინ ყველა გადასახადის გადამხდელს უწევს შემოსავლის ნაწილის დათმობა იმის მიუხედავად, სურდათ თუ არა მათ ამ სესხის აღება. სხვა საკითხია, რამდენად ენდობა მსოფლიო ამა თუ იმ სახელმწიფოს. აქ რისკისა და ნდობის საკითხი დგება. სესხის პროცენტიც ამაზეა დამოკიდებული. მე ეჭვს გამოვთქვამ, რომ საქართველოს მთავრობის ნდობა მსოფლიოს კაპიტალის ბაზარზე უფრო მაღალია, ვიდრე თუნდაც საბერძნეთის „გაკოტრებული” მთავრობის მიმართ. ყოველთვის ხელს ვერ გავიშვერთ დახმარების იმედად. დღეს არც 90-იანი წლებია და 2008 წელიც გავიარეთ. სხვა რეალობაა.
ამ ვითარებაში პრობლემას წარმოადგენს ის, რომ მთავრობა ზრდის სოციალური პროგრამების დაფინანსებას. რეალურად იზრდება პენსიები, რისთვისაც დამატებით 700 მილიონი ლარია საჭირო. გარდა ამისა, საუბარი მიდის საყოველთაო დაზღვევაზე, რაც ასევე მინიმუმ 700 მილიონ ლარს საჭიროებს. სოფლის მეურნეობის სუბსიდირებისთვის დამატებით ერთი მილიარდის დახარჯვას აპირებენ. რამდენიც არ უნდა გამოვხშიროთ ე.წ. არამიზნობრივი ხარჯები და გავხადოთ მიზნობრივი, ფაქტია, რომ სახელმწიფო ხარჯები მნიშვნელოვნად გაიზრდება. ეს ფაქტორი ხელს შეუწყობს ფასების დონის ზრდას გრძელვადიან პერიოდში და შედეგად, უმუშევრობასთან ერთად მივიღებთ ინფლაციას, რაც ცხოვრების დონეს მოსალოდნელზე უფრო მეტად შეამცირებს. შესაბამისად, გაიზრდება საბიუჯეტო კრიზისის ალბათობაც.
მე არ ვამტკიცებ, რომ მოვლენები აუცილებლად ამ სცენარით განვითარდება. მხოლოდ ვმსჯელობ იმაზე, რომ ამის ალბათობა არ არის დაბალი იმ შემთხვევაში, თუ სტატისტიკის ეროვნული სამსახურის მონაცემები სწორია. ეკონომისტებს დაფიქრება გვმართებს იმაზე, რომ ბოლო ორი თვის განმავლობაში ადგილი ჰქონდა ეკონომიკური მაჩვენებლების მყისიერ ცვლილებებს. სწორედ ეს მიგვანიშნებს, რომ ეკონომიკა ემზადება ახალ რეალობაში გადასასვლელად. თუ კლების ტენდენცია შენარჩუნდა 2 კვარტლის განმავლობაში, რეცესია გარდაუვალია, ხოლო ამ ფონზე გაზრდილი სახელმწიფო ხარჯები ქმნის ინფლაციის პრობლემასაც და, შესაბამისად, გაიზრდება საბიუჯეტო კრიზისის ალბათობაც.
