პოპულარულ კინომსახიობებსა და მუსიკოსებს, რომელთაც ყველა ცნობს და ზოგი ეთაყვანება კიდეც, „ვარსკვლავებს” ვეძახით და არც კი ვიცით, რომ თითოეული ჩვენგანი, პირდაპირი მნიშვნელობით ციური ვარსკვლავის ნაწილია. ჩვენი ორგანიზმისთვის სასიცოცხლოდ აუცილებელია არა მარტო ჟანგბადი და წყალი, არამედ ისეთი ქიმიური ელემენტები, როგორებიცაა კალციუმი, რომელიც ძვალსა და კბილებს ამაგრებს და რკინა, რომელსაც სისხლი შეიცავს. ეს ნივთიერებები კი სწორედ მასიური ვარსკვლავების წიაღში წარმოიქმნენ. ისინი შემდგომ ფეთქდებოდნენ და ნივთიერება სივრცეში ხვდებოდა. ამ მოვლენას ასტრონომებმა ზეახალი ვარსკვლავის აფეთქება უწოდეს. ჩვენ სწორედ მათგან გამოტყორცნილი ნივთიერებისგან შევდგებით – ვარსკვლავური მტვერი ვართ...
ვარსკვლავებსაც აქვთ საკუთარი სიცოცხლე: ისინი იბადებიან, ცხოვრობენ და კვდებიან. „სიცოცხლე” ამ შემთხვევაში იმას ნიშნავს, რომ მათში მუდმივად მიმდინარეობს ფიზიკური პროცესები, რომელთა შედეგად ისინი ერთი მდგომარეობიდან მეორეში გადადიან. „სიკვდილი” ნიშნავს, რომ ის უკვე აღარ იცვლება. მნათობთა ევოლუცია განსხვავდება იმისდა მიხედვით, თუ როგორია მათი მასა. ვარსკვლავთა უმრავლესობა, მათ შორის მზეც, რამდენიმე მილიარდი წელი არსებობს და შედარებით მშვიდად „კვდება”. მზეზე 4-ჯერ და მეტჯერ უფრო მასიური მნათობების არსებობა კი ბევრად უფრო ხანმოკლეა, ისინი სწრაფად განიცდიან ევოლუციას და შეიძლება ითქვას, დრამატულად ასრულებენ სიცოცხლეს.
ვარსკვლავი ძირითადად წყალბადისა და ჰელიუმისაგან შედგება. მის მკვრივ და ცხელ ცენტრში წყალბადის ატომები ერთმანეთს ეჯახებიან და წარმოიშობა ჰელიუმი. ამ პროცესს თერმობირთვული რეაქცია ჰქვია. იგივე რამ ხდება ადამიანის გამოგონილ წყალბადის ბომბშიც. ამ დროს დიდძალი ენერგია გამოიყოფა, რომელიც გარეთაა მიმართული და აწონასწორებს გრავიტაციის ძალას, რითაც გარენივთიერებას აკავებს და არ აძლევს საშუალებას ცენტრს დაეცეს. როდესაც წყალბადი მთლიანად ამოიწურება, იწყება ჰელიუმის გარდაქმნა ნახშირბადად. ჰელიუმის მარაგის დამთავრების შემდეგ, ნახშირბადის რიგი დგება, შემდგომ ჟანგბადის და ასე შემდეგ. სულ უფრო და უფრო მძიმე ელემენტები ცვლიან ერთმანეთს მანამ, სანამ ჯერი რკინამდე არ მივა. როდესაც ვარსკვლავის გული მთლიანად გავარვარებულ რკინის ბირთვად იქცევა, ის უკვე ვეღარ გამოყოფს მიზიდულობის შემაკავებელ ენერგიას, ბირთვი კატასტროფული სისწრაფით იკუმშება, ხოლო გარსი კოლოსალური ძალით გარეთ გამოიტყორცნება.
ზეახლის აფეთქება იმდენად მძლავრია, რომ თავისი სიკაშკაშით ზოგჯერ ტრილიონობით მზისგან შემდგარ გალაქტიკას ჩრდილავს. ამ დროს ენერგიის ისეთი რაოდენობა გამოიყოფა, რასაც მზე მთელი თავისი სიცოცხლის მანძილზე – დაახლოებით 10 მილიარდი წლის განმავლობაში დახარჯავდა.
ამ აფეთქებებსაც ერთნაირი დასასრული არა აქვთ. თუ მნათობის საწყისი მასა მზისაზე 4-9-ჯერ დიდია, წარმოიშობა ნეიტრონული ვარსკვლავი, ანუ პულსარი. ეს არის კოლოსალური სიმკვრივის მქონე სხეული, რომელიც მზის მასისაა, ხოლო დიამეტრი სულ რაღაც 10 კმ-ია. ეს ვარსკვლავი წარმოუდგენელი სისწრაფით ტრიალებს – ერთ ბრუნს წამების განმავლობაში ასრულებს და ელექტრომაგნიტური ტალღის იმპულსებს გამოასხივებს, რის გამოც ეწოდა მას პულსარი, ანუ პულსირებადი ვარსკვლავი. თუკი ზეახლის საწყისი მასა მზის მასას 10-ჯერ აღემატება, მაშინ ცენტრში წარმოიშობა შავი ხვრელი – სხეული, რომელსაც იმდენად დიდი მიზიდულობის ძალა აქვს, რომ მას სინათლეც ვერ აღწევს თავს.
ზეახლის აფეთქება შეუიარაღებელი თვალისთვის მეტად იშვიათი და შთამბეჭდავი სანახაობაა. ისტორიულ წარსულში ცნობილია მხოლოდ ხუთი ასეთი შემთხვევა: 185 წელს მას დააკვირდნენ ჩინელი ასტრონომები, 1006 და 1054 წლებში – ჩინელები, იაპონელები, არაბები და ამერიკელი ინდიელები, 1572 წელს – ჰოლანდიელი ტიხო ბრაჰე, დაბოლოს 1604 წელს – გერმანელი იოჰან კეპლერი. ეს უკანასკნელი ბოლო ზეახალი იყო ჩვენს გალაქტიკაში. ტიხოსა და კეპლერის ამ აღმოჩენებმა დიდი როლი ითამაშა ასტრონომიის განვითარებასა და სამყაროზე ძველი, დოგმატური წარმოდგენების შეცვლაში. უკანასკნელი ზეახალი, რომლის დანახვა შეუიარაღებელი თვალით შეიძლებოდა, ჩვენი გალაქტიკის თანამგზავრში 1987 წელს – მაგელანის ღრუბლებში აფეთქდა და ის მხოლოდ სამხრეთ ნახევარსფეროდან ჩანდა.
სამაგიეროდ ზეახლები ხშირად ჩნდება სხვა გალაქტიკებში, თუმცა მათი ნახვა მხოლოდ ტელესკოპების საშუალებითაა შესაძლებელი. ყოველწლიურად ასობით ასეთი მოვლენის აღმოჩენა ხდება, მათ შორის მოყვარული ასტრონომების მიერაც. ზეახლების საშუალებით შესაძლებელია გალაქტიკებამდე მანძილის დადგენა, რასაც უაღრესად დიდი მნიშვნელობა აქვს ასტრონომიაში.
ზეახლის აფეთქება მის გარშემო გაზ-მტვროვან ღრუბლებში დარტყმით ტალღებს იწვევს და შეიძლება ჩვენი მსგავსი სისტემის წარმოქმნასაც მისცეს ბიძგი. დედამიწის ქანებში რადიაქტიური იზოტოპების შესწავლისას მეცნიერები იმ დასკვნამდე მივიდნენ, რომ ჩვენი მზისა და პლანეტების წარმოშობა სწორედ ზეახლის აფეთქებამ გამოიწვია.
ზეახალი მაღალენერგიულ გალაქტიკურ კოსმოსურ სხივებს ტოვებს, რომლებიც მოგზაურობენ მთელს გალაქტიკაში და გამუდმებით უშენენ დედამიწას. არსებობს მოსაზრება, რომ ეს სხივები დედამიწის ღრუბლიანობაზე და შესაბამისად, კლიმატზეც ახდენს გავლენას.
ამგვარად, ზეახალი ვარსკვლავები მრავალმხრივ განსაზღვრავენ ჩვენს არსებობას: მათში წარმოიშვა სიცოცხლისათვის აუცილებელი ნივთიერებები, ერთ-ერთმა მათგანმა ხელი შეუწყო მზის სისტემისა და ჩვენი პლანეტის შექმნას, მათი ნარჩენები კი გარკვეულწილად კლიმატზე მოქმედებს. თუმცა, თუ ზეახალი ჩვენგან ახლოს აფეთქდა, ამან შეიძლება დედამიწის ბიოსფეროზე უარყოფითი გავლენაც იქონიოს. გეოლოგებმა აღმოაჩინეს, რომ 450 მილიონი წლის წინ ოკეანეების ბინადართა დაახლოებით 60% ამოწყდა. არსებობს მოსაზრება, რომ ამ კატასტროფის მიზეზი მახლობელი ზეახლის აფეთქება შეიძლებოდა ყოფილიყო, რომლის გამოსხივებამ დედამიწის ატმოსფეროში ოზონის მოლეკულები დაშალა – როგორც ცნობილია, ოზონი იცავს ცოცხალ ორგანიზმებს მზის ულტრაიისფერი გამოსხივების მავნე ზემოქმედებისაგან.
ასტრონომები და ასტრონომიის მოყვარულები გამუდმებით აკვირდებიან მასიურ ვარსკვლავებს, რომლებიც შეიძლება ზეახლებად იქცნენ. ზოგი მათგანი, მრავალი ასეული და ათასი სინათლის წლით დაშორებული, შესაძლოა უკვე აფეთქებულიცაა, ოღონდ ამ ცნობას ჩვენამდე ჯერ არ მოუღწევია. ყველაზე ახლო ასეთი ვარსკვლავი IK Pegasi მერანის თანავარსკვლავედშია და ის ჩვენგან 150 სინათლის წლითაა დაშორებული. ასე რომ, ხშირად ათვალიერეთ ღამის ცა: შესაძლოა თქვენ გაგიმართლოთ და გახდეთ დაუვიწყარი ციური სანახაობის – ვარსკვლავის სიკვდილის – თვითმხილველი...
ვარსკვლავებსაც აქვთ საკუთარი სიცოცხლე: ისინი იბადებიან, ცხოვრობენ და კვდებიან. „სიცოცხლე” ამ შემთხვევაში იმას ნიშნავს, რომ მათში მუდმივად მიმდინარეობს ფიზიკური პროცესები, რომელთა შედეგად ისინი ერთი მდგომარეობიდან მეორეში გადადიან. „სიკვდილი” ნიშნავს, რომ ის უკვე აღარ იცვლება. მნათობთა ევოლუცია განსხვავდება იმისდა მიხედვით, თუ როგორია მათი მასა. ვარსკვლავთა უმრავლესობა, მათ შორის მზეც, რამდენიმე მილიარდი წელი არსებობს და შედარებით მშვიდად „კვდება”. მზეზე 4-ჯერ და მეტჯერ უფრო მასიური მნათობების არსებობა კი ბევრად უფრო ხანმოკლეა, ისინი სწრაფად განიცდიან ევოლუციას და შეიძლება ითქვას, დრამატულად ასრულებენ სიცოცხლეს.
ვარსკვლავი ძირითადად წყალბადისა და ჰელიუმისაგან შედგება. მის მკვრივ და ცხელ ცენტრში წყალბადის ატომები ერთმანეთს ეჯახებიან და წარმოიშობა ჰელიუმი. ამ პროცესს თერმობირთვული რეაქცია ჰქვია. იგივე რამ ხდება ადამიანის გამოგონილ წყალბადის ბომბშიც. ამ დროს დიდძალი ენერგია გამოიყოფა, რომელიც გარეთაა მიმართული და აწონასწორებს გრავიტაციის ძალას, რითაც გარენივთიერებას აკავებს და არ აძლევს საშუალებას ცენტრს დაეცეს. როდესაც წყალბადი მთლიანად ამოიწურება, იწყება ჰელიუმის გარდაქმნა ნახშირბადად. ჰელიუმის მარაგის დამთავრების შემდეგ, ნახშირბადის რიგი დგება, შემდგომ ჟანგბადის და ასე შემდეგ. სულ უფრო და უფრო მძიმე ელემენტები ცვლიან ერთმანეთს მანამ, სანამ ჯერი რკინამდე არ მივა. როდესაც ვარსკვლავის გული მთლიანად გავარვარებულ რკინის ბირთვად იქცევა, ის უკვე ვეღარ გამოყოფს მიზიდულობის შემაკავებელ ენერგიას, ბირთვი კატასტროფული სისწრაფით იკუმშება, ხოლო გარსი კოლოსალური ძალით გარეთ გამოიტყორცნება.
ზეახლის აფეთქება იმდენად მძლავრია, რომ თავისი სიკაშკაშით ზოგჯერ ტრილიონობით მზისგან შემდგარ გალაქტიკას ჩრდილავს. ამ დროს ენერგიის ისეთი რაოდენობა გამოიყოფა, რასაც მზე მთელი თავისი სიცოცხლის მანძილზე – დაახლოებით 10 მილიარდი წლის განმავლობაში დახარჯავდა.
ამ აფეთქებებსაც ერთნაირი დასასრული არა აქვთ. თუ მნათობის საწყისი მასა მზისაზე 4-9-ჯერ დიდია, წარმოიშობა ნეიტრონული ვარსკვლავი, ანუ პულსარი. ეს არის კოლოსალური სიმკვრივის მქონე სხეული, რომელიც მზის მასისაა, ხოლო დიამეტრი სულ რაღაც 10 კმ-ია. ეს ვარსკვლავი წარმოუდგენელი სისწრაფით ტრიალებს – ერთ ბრუნს წამების განმავლობაში ასრულებს და ელექტრომაგნიტური ტალღის იმპულსებს გამოასხივებს, რის გამოც ეწოდა მას პულსარი, ანუ პულსირებადი ვარსკვლავი. თუკი ზეახლის საწყისი მასა მზის მასას 10-ჯერ აღემატება, მაშინ ცენტრში წარმოიშობა შავი ხვრელი – სხეული, რომელსაც იმდენად დიდი მიზიდულობის ძალა აქვს, რომ მას სინათლეც ვერ აღწევს თავს.
ზეახლის აფეთქება შეუიარაღებელი თვალისთვის მეტად იშვიათი და შთამბეჭდავი სანახაობაა. ისტორიულ წარსულში ცნობილია მხოლოდ ხუთი ასეთი შემთხვევა: 185 წელს მას დააკვირდნენ ჩინელი ასტრონომები, 1006 და 1054 წლებში – ჩინელები, იაპონელები, არაბები და ამერიკელი ინდიელები, 1572 წელს – ჰოლანდიელი ტიხო ბრაჰე, დაბოლოს 1604 წელს – გერმანელი იოჰან კეპლერი. ეს უკანასკნელი ბოლო ზეახალი იყო ჩვენს გალაქტიკაში. ტიხოსა და კეპლერის ამ აღმოჩენებმა დიდი როლი ითამაშა ასტრონომიის განვითარებასა და სამყაროზე ძველი, დოგმატური წარმოდგენების შეცვლაში. უკანასკნელი ზეახალი, რომლის დანახვა შეუიარაღებელი თვალით შეიძლებოდა, ჩვენი გალაქტიკის თანამგზავრში 1987 წელს – მაგელანის ღრუბლებში აფეთქდა და ის მხოლოდ სამხრეთ ნახევარსფეროდან ჩანდა.
სამაგიეროდ ზეახლები ხშირად ჩნდება სხვა გალაქტიკებში, თუმცა მათი ნახვა მხოლოდ ტელესკოპების საშუალებითაა შესაძლებელი. ყოველწლიურად ასობით ასეთი მოვლენის აღმოჩენა ხდება, მათ შორის მოყვარული ასტრონომების მიერაც. ზეახლების საშუალებით შესაძლებელია გალაქტიკებამდე მანძილის დადგენა, რასაც უაღრესად დიდი მნიშვნელობა აქვს ასტრონომიაში.
ზეახლის აფეთქება მის გარშემო გაზ-მტვროვან ღრუბლებში დარტყმით ტალღებს იწვევს და შეიძლება ჩვენი მსგავსი სისტემის წარმოქმნასაც მისცეს ბიძგი. დედამიწის ქანებში რადიაქტიური იზოტოპების შესწავლისას მეცნიერები იმ დასკვნამდე მივიდნენ, რომ ჩვენი მზისა და პლანეტების წარმოშობა სწორედ ზეახლის აფეთქებამ გამოიწვია.
ზეახალი მაღალენერგიულ გალაქტიკურ კოსმოსურ სხივებს ტოვებს, რომლებიც მოგზაურობენ მთელს გალაქტიკაში და გამუდმებით უშენენ დედამიწას. არსებობს მოსაზრება, რომ ეს სხივები დედამიწის ღრუბლიანობაზე და შესაბამისად, კლიმატზეც ახდენს გავლენას.
ამგვარად, ზეახალი ვარსკვლავები მრავალმხრივ განსაზღვრავენ ჩვენს არსებობას: მათში წარმოიშვა სიცოცხლისათვის აუცილებელი ნივთიერებები, ერთ-ერთმა მათგანმა ხელი შეუწყო მზის სისტემისა და ჩვენი პლანეტის შექმნას, მათი ნარჩენები კი გარკვეულწილად კლიმატზე მოქმედებს. თუმცა, თუ ზეახალი ჩვენგან ახლოს აფეთქდა, ამან შეიძლება დედამიწის ბიოსფეროზე უარყოფითი გავლენაც იქონიოს. გეოლოგებმა აღმოაჩინეს, რომ 450 მილიონი წლის წინ ოკეანეების ბინადართა დაახლოებით 60% ამოწყდა. არსებობს მოსაზრება, რომ ამ კატასტროფის მიზეზი მახლობელი ზეახლის აფეთქება შეიძლებოდა ყოფილიყო, რომლის გამოსხივებამ დედამიწის ატმოსფეროში ოზონის მოლეკულები დაშალა – როგორც ცნობილია, ოზონი იცავს ცოცხალ ორგანიზმებს მზის ულტრაიისფერი გამოსხივების მავნე ზემოქმედებისაგან.
ასტრონომები და ასტრონომიის მოყვარულები გამუდმებით აკვირდებიან მასიურ ვარსკვლავებს, რომლებიც შეიძლება ზეახლებად იქცნენ. ზოგი მათგანი, მრავალი ასეული და ათასი სინათლის წლით დაშორებული, შესაძლოა უკვე აფეთქებულიცაა, ოღონდ ამ ცნობას ჩვენამდე ჯერ არ მოუღწევია. ყველაზე ახლო ასეთი ვარსკვლავი IK Pegasi მერანის თანავარსკვლავედშია და ის ჩვენგან 150 სინათლის წლითაა დაშორებული. ასე რომ, ხშირად ათვალიერეთ ღამის ცა: შესაძლოა თქვენ გაგიმართლოთ და გახდეთ დაუვიწყარი ციური სანახაობის – ვარსკვლავის სიკვდილის – თვითმხილველი...
