სინამდვილეში იურისტებს სამართლიანობის გონებით ძიებას გვასწავლიან. სამართლიანობის შეგრძნება ყველა ადამიანს აქვს. ხშირად ეს ნაკარნახევია ინტუიციით, ან ემოციით, თუმცა პროფესიონალ იურისტს ევალება სამართლიან გადაწყვეტამდე კანონისა და სამართლიანობის პრინციპების თანმიმდევურული დაცვით, ლოგიკური გამომდინარეობით მივიდეს. ამისათვის სამართლის სკოლაში ბევრ სხვა რამესთან ერთად სტუდენტებს სამართლის უზენაესობის პრინციპებს, სამართლის საფუძვლებს, სამართლებრივი წესრიგის არსსა და ნორმების ინტერპრეტაციას ასწავლიან.
სამართლის უზენაესობა
ამ დღეებში აქტუალურ პოლიტიკურ საქმესთან დაკავშირებით ხშირად გავიგონებდით ფრაზებს, რომ “კანონზე მაღლა არავინაა”, რომ შეიძლება, გვეუფლება უსამართლობის განცდა, მაგრამ კანონი სხვაა, სამართლიანობა კი სხვა და ჩვენ აუცილებლად კანონს უნდა დავემორჩილოთ. ამ სტატიის მიზანია დაიცვას იდეა, რომ კანონიერება და სამართლიანობა ერთმანეთთან მჭიდროდ დაკავშირებული ცნებებია, რასაც სამართლის უზენაესობის პრინციპების დაცვა და სამართლის ლიბერალური გაგების შიდა ლოგიკა უზრუნველყოფს. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ძირითადად შეუძლებელია არსებითად უსამართლო შედეგების მიღება, თუ ვიცავთ სამართლის უზენაესობის პრინციპებს და კეთილსინდისიერად განვმარტავთ კანონს. თუკი ცხადი უსამართლობის, არალოგიკურობის, აბსურდულობის განცდა გეუფლებათ, ნორმალურ სამართლებრივ სისტემაში ეს თითქმის ყოველთვის ნიშნავს, რომ აუცილებლად დგას კანონიერების პრობლემაც. ამის დასადგენად კი იურისტობა არ არის აუცილებელი და, ვფიქრობ, რომ რამდენიმე საკითხის დაზუსტების შემდეგ ყველას შეუძლია შესაბამისი დასკვნის გამოტანა.
სანმართლის უზენაესობა ჩვენში ხშირად, ვიწრო გაგებით აღიქმება, თუმცა სინამდვილეში ის წარმოადგენს ლიბერალურ პოლიტიკურ თეორიაში აღმოცენებულ კონცეფციას - ‘Rule of Law,’ რომელიც ბევრად კომპლექსურ შინაარსს მოიცავს ვიდრე დაწერილი კანონის უპირატესი მორჩილებაა. იგი გულისხმობს სამართლის შიდა სამართლიანობის პრინციპების ერთობლიობას, სამართლის სამართლიანად აღსრულების ვალდებულებას და ბევრ სხვა ელემენტს. თითქმის გარდაუვალია სამართლის უსამართლოდ აღსრულებისას არ დაირღვეს სამართლის უზენაესობის პრინციპები. სწორედ ამ გარდაუვალობის წარმოჩენას ვეცდები შემდეგ მსჯელობაში.
სახელმწიფო და ინდივიდუალური ავტონომია
კონკრეტულ საქმეში გადაწყვეტილებების კანონიერების განსჯა რომ შევძლოთ აუცილებელია სახელმწიფოს, როგორც სამართლის დამდგენის არსის და სამართლის სისტემის შიდა ლოგიკის გაგება. ლიბერალურ პოლიტიკურ თეორიაში გააზრებულია, რომ სახელმწიფო თავისთავადი მოცემულობა არ არის. ის წარმოადგენს საზოგადოებრივ შეთანხმებას კონკრეტულ წესრიგზე, რომელიც აუცილებელია თანაცხოვრებისათვის. თუმცა, ამასთან ერთად პირველი კონტრაქტარიანელები “ლევიათანის” საფრთხეზე მიგვითითებენ. მარტივად რომ ვთქვათ, იმ საფრთხეზე, რომელსაც სახელმწიფოს უკონტროლო ძალაუფლება ინდივიდის თავისუფლებას და ავტონომიას უქმნის. ამის ემპირიულ ისტორიულ მაგალითებად შეგვიძლია ტოტალიტარული სახელმწიფოები მოვიხმოთ. ამ დაშვებიდან გამომდინარე, სახელმწიფო უნდა დავინახოთ არა როგორც უპირობო სიკეთე, არამედ როგორც აუცილებელი “ბოროტება”. ლიბერალურ თეორიაში მთავარი იდეალია არა სახელმწიფო, საზოგადოება, უმრავლესობა, პარტია, არამედ ინდივიდი, რომელიც წარმოადგენს ყველაზე სუსტ და იოლად გასაჭყლეტ უმცირესობას. პოსტ-საბჭოთა, პოსტ-ბოლშევიკურ ცნობიერებაში ამ პარადიგმის ამოტრიალება საკმაოდ ჭირს, თუმცა როგორც კი ამ დაშვებას მივიღებთ, ყველაფერი თავის ადგილას დადგება.
სისხლის სამართლის როლი
სწორედ ამ ახალი პარადიგმიდან გამომდინარეობს, რომ თანამედროვე სახელმწიფო ფრთხილად ეპყრობა წესების დადგენას. ჩვენ ერთმანეთს აღარ ვუწესებთ თუ რას ვუყუროთ, რა წავიკითხოთ, ვინ გვიყვარდეს. სახელმწიფო არ ითავსებს აღმზრდელის, მორალური ცენზორის ფუნქციას, ამიტომაც არ ვსჯით ერთმანეთს ქორწინების ღალატისათვის, მეგობრების გაწბილებისათვის და ბევრი იმ ქცევისათვის, რომელიც ძირითადად ნამდვილად არის მორალურად გასაკიცხი. ჩვენ დანაშაულად ვაცხადებთ მხოლოდ უკიდურესად ცუდ და სხვებისთვის მნიშვნელოვანი ზიანის მომტან ქცევას. ამის მიზეზი ის არის რომ დანაშაულს სასჯელი მოჰყვება. ნატურალისტურად რომ ვთქვა, სასჯელი ხშირად გულისხმობს ბუნებითად თავისუფალი ადამიანის გალიაში ცხოველივით გამოკეტვას. კიდევ უფრო ცხადად რომ გავიმეორო - ჩვენ დანარჩენი საზოგადოება რომელიმე ადამიანს, რომელსაც ერთადერთი სიცოცხლე აქვს მინიჭებული, ვაიძულებთ რომ ამ სიცოცხლის რამდენიმე (ხშირად საკმაოდ ბევრი) წელი გაატაროს ციხეში ყველა იმ ბედნიერების გარეშე, რომელსაც ჩვენ თავისუფლი ყოველდღიურობა გვანიჭებს. აქედან გამომდინარე, ძნელი გასააზრებელი არ უნდა იყოს რომ ადამიანის სისხლის სამართლებრივად დასჯაც აუცილებელი, თუმცა მაინც დიდი სისასტიკეა, მითუმეტეს, როცა ეს აკრძალვები უზენაესი ძალის მიერ ქვის ფილებზე არ ამოტვიფრულა. ის დადგენილია ჩვეულებრივი მოკვდავი ადამიანების მიერ, რომლებსაც ხშირად გვეცვლება მორალური სტანდარტები. ისტორიულად დანაშაულების სახეების ცვლილება ამის მტკიცებულებაა. ისტორიული გამოცდილება ასევე გვიჩვენებს, რომ ოდესღაც ადამიანებს, ერთი ბრძანების საფუძველზეც, საკმაოდ იოლად აჭრიდნენ თავებს და ახლებური აზროვნებაც არა უპირობო მოცემულობა, არამედ განმანათლებლობის, ლიბერალიზმის და სისხლის სამართლის რეფორმაციის მონაპოვარია. იურისტებისათვის ძალიან ძვირფასია პირველი მნიშვნელოვანი დოკუმენტები, როგორიც მაგალითად, არის ‘Magna Carta’ ან 'Habeas Corpus', რადგან სწორედ მათ მოგვიყვანეს იმ სისტემამდე რომელიც დღეს გვაქვს.
ახლა წესით არაიურისტებისთვისაც უფრო ნათელი უნდა გახდეს რატომ არის სისხლის სამართლის სისტემა ამდენად ასიმეტრიულად მოწყობილი ადამიანის სასარგებლოდ; რატომ გვაქვს ასეთი მაღალი სტანდარტები ადამიანისათვის ბრალის წარსადგენად, მის დამნაშავედ გამოსაცხადებლად გონივრულ ეჭვს მიღმა; რატომ აქვს მას სამართლიანი სასამართლოს უფლება, დაცვისა და სხვა საპროცესო გარანტიები; რატომ გვაქვს უდანაშაულობის და არა დამნაშავეობის პრეზუმპცია. იმიტომ, რომ ჩვენ ვიცით, რომ “აუცილებელ საშინელებას” ვაკეთებთ და ძალიან ვფრთხილობთ. ვფრთხილობთ, რომ არ შეგვეშალოს და ზედმეტად არ დავაზარალოთ ჩვენი თუნდაც ბრალეული თანამოქალაქე. საბოლოო ჯამში, ცივილიზებული საზოგადოება სწორედ იმაში ვლინდება, თუ როგორ ექცევა დამნაშავეებს.
აღკვეთის ღონისძიების კანონიერება
სისხლის სამართლის ამ ლოგიკასთან და უდანაშაულობის პრეზუმპციასთან პირდაპირ კავშირშია აღკვეთის ღონისძიებები, მათი შეფარდების საფუძვლები და წესი. რამდენადაც ადამიანი სასამართლო განაჩენის გამოტანამდე უდანაშაულოა, პროცესის მიმდინარეობისას დაუშვებელია, რომ მას მოვექცეთ როგორც დამნაშავეს და შევაგდოთ საკანში, ისე ყოველი შემთხვევისთვის. თუმცა, რადგანაც არსებობს ალბათობა რომ ადამიანი მართლაც იყოს დამნაშავე, ასევე უნდა არსებობდეს მექანიზმები, რომელიც დაიცავს მართლმსაჯულების აღსრულების პროცესს. სწორედ ამას ემსახურება აღკვეთის ღონისძიებები, რომელთა გამოყენებასაც სპეციალური წინაპირბები აქვს- მიმალვის, პროცესზე გამოუცხადებლობის, მტკიცებულებების განადგურების ან ახალი დანაშაულის ჩადენის რისკი. ამ წინაპირობების არსებობის მტკიცების ტვირთიც ბრალდების მხარესაა და რისკი უნდა იყოს არა აბსტრაქტული, არამედ მისი რეალური არსებობა უნდა იყოს დასაბუთებული ფაქტობრივი გარემოებებით. ის რომ კანონში მოცემულია აღკვეთის ღონისძიებების ჩამონათვალი, ასევე არ ნიშნავს, რომ მოსამართლეს შეუძლია თავისი პირადი გემოვნებით შეარჩიოს კონკრეტული ღონისძიება. რისკის არსებობისდადასტურების შემთხვევაშიც კი, პატიმრობა არის ყველაზე უკიდურესი და საბოლოო არჩევანი. მოსამართლემ უნდა შეარჩიოს ყველაზე მსუბუქი ღონისძიება, რომელიც უზრუნველყოფს რისკის განეიტრალებას და, რაც ხშირად გვავიწყდება, თუ რისკი არ არსებობს არც არაფერი უნდა შეარჩიოს. მოსამართლეებს თითქოს ვერც წარმოუდგენიათ, რომ საერთოდ არ გამოიყენონ აღკვეთის ღონისძიება. პატიმრობის გაუმართლებელი გამოყენება კი გავრცელებული პრობლემაა ქართველ მოსამართლეებში. ეს პირდაპირ არის ჩვენი მართლმსაჯულების არამოდერნიზებულობის და საბჭოურობის სიმპტომი. მოსამართლეები გირაოსაც თითქოს ყოველი შემთხვევისთვის აკისრებენ ბრალდებულს. ხოლო მიუხედავად იმისა, რომ შესაბამის წინაპირობის არარსებობის შემთხვევაში ეს მისი უფლებების დარღვევაა, ბედნიერი ბრალდებული სასწრაფოდ იწყებს ფულის შეგროვებას, რადგანაც ამ ეტაპზე მაინც ციხეს გადაურჩა
აბსურდულობის სრულად დასანახად თავად გირაოს ფუნქცია უნდა გავიაზროთ. გირაო არის ერთგვარი გარანტია, რომ ზემოთხსენებული რისკები აცილებული იქნება, რამდენადაც ბრალდებულს შეტანილი თანხის დაკარგვის ეშინია. ახლა ხმამაღლა რომ გავიმეოროთ: - ოპოზიციური პარტიის ცნობილ ბრალდებულ ლიდერს 30 000 ლარი აკავებდა რომ არ მიმალულიყო, სასამართლო პროცესში მიეღო მონაწილეობა, მტკიცებულებები არ გაენადგურებინა და ახალი დანაშაული არ ჩაედინა. სასამართლოს ხელოვნურად ერთწლიანი გაჭიანურების განმავლობაში, როცა ბრალდებულს არც ერთი ზემოთხსენებული რისკის განხორციელების საფრთხე არ გამოუვლენია, ახლა უკვე ის დამატებით 40 000 ლარის დაკარგვით უნდა შეგვეშინებინა, რომ არ მიმალულიყო, ახალი დანაშაული არ ჩაედინა და ასე შემდეგ ... პოლიტიკური კონტექსტის სრული იგნორირების პირობებშიც კი, თუ ეს ფრაზა სულელურად გეჩვენებათ, იურისტობა არ არის საჭირო, რომ მივხვდეთ, - აღკვეთის ღონისძიებების შესახებ სასამართლოს გადაწყვეტილებები უკანანო იყო იმთავითვე. ეს მხოლოდ იმას ადასტურებს, რომ როდესაც მართლმსაჯულება განპირობებულია პოლიტიკური გავლენით, მისი განხორციელება თითქმის შეუძლებელია სამართლის უზენაესობის და კანონიერების პრინციპების დარღვევის გარეშე, ხოლო კანონიერებასა და სამართლიანობას შორის არც ისე დიდი ზღვარია, როგორც ხანდახან გვგონია.
უსამართლო მართლმსაჯულება
ამ საკითხზე საუბრისას ბევრმა ადამიანმა ახსენა ებრაელების წინააღმდეგ მიღებული კანონები და კანონის სახელით ჩადენილი დანაშაულები. ის, რაც ჰოლოკოსტთან დაკავშირებით განსაკუთრებით შემზარავია, არის არა თავად ნაცისტური პარტიის ბუნება და მოქმედებები, არამედ იმის გააზრება რომ ამ მასშტაბის ბოროტება საერთოდ დასაშვები და შესაძლებელი გახდა საზოგადოებაში. მოსახლეობის დიდი ნაწილი ჩაბმული იყო დასმენაში, საკონცენტრაციო ბანაკში მიმავალი მატარებლების ებრაელებით დატვირთვაში. საზოგადოების გარყვნას ნოყიერი ნიადაგი უსამართლობის კანონიერებით შენიღბვამ შეუქმნა. ამიტომ, როდესაც საზოგადოება ან მისი ნაწილი მგრძნობიარეა ცხადი უსამართლობის მიმართ, თუნდაც ის კანონიერების საფარველით გვევლინებოდეს და უარს აცხადებს დაემორჩილოს მას, ამაში საგანგაშო არაფერია - ეს საზოგადოების სიჯანსაღეზე მიუთითებს.
როდესაც 1961 წელს ჰანა არენდტი ნაცისტური SS-ის ოფიცერის ადოლფ აიხმანის სასამართლო პროცესს დაესწრო, მან ნაშრომი დაწერა ბოროტების ბანალურობის შესახებ (Eichmann in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil), რომელშიც აღნიშნა რომ აიხმანი სულაც არ იყო ბოროტი მონსტრი და ის რეფლექსიის გარეშე მიუყვებოდა ბიუროკრატიულ რუტინას საკუთარი ქმედებების ეფექტის გააზრების გარეშე. როდესაც მე სხვა კონტინენტიდან ჩემს ქვეყანაში პოლიტიკური ლიდერის წინააღმდეგ აღკვეთის ღონისძიების განხილვის სასამართლო პროცესს პირდაპირ ეთერში ვუყურებდი, მიუხედავად იმისა რომ ბოროტების მასშტაბს, რასაკვირველია ვერ შევადარებთ, პროკურორების და მოსამართლის მოსმენისას მაგონდებოდა ჰანა არენდტის ბოროტების ბანალურობის ფენომენის შესახებ.
თუმცა, იურისტებისათვის ნამდვილი სასამართლო დარბაზი მაინც მაგიური სივრცეა, სადაც მოსამართლის ფუნქცია მხოლოდ ჩაქუჩის დარტყმით კანონის აღსრულებით არ შემოიფარგლება. ამ დარბაზში სამართლის აღმოჩენის პროცესი უნდა მიმდინარეობდეს. ეს კიდევ უფრო ცხადია საერთო სამართლის (ანგლო-საქსურ) სისტემებში, სადაც მოსამართლე ერთგვარად კანონის დამდგენიც არის. ეს განწირული რწმენა და სულისკვეთება ჩანდა ადვოკატების მცდელობაშიც. მიუხედავად იმისა, რომ გამუდმებით იმეორებდნენ გადაწყვეტილება უკვე მიღებულიაო, მათ დაჟინებაში იკითხებოდა გულწრფელი პროფესიული რწმენა სამართლებრივი არგუმენტის ძალისა. ეს კარგად გამოჩნდა გადაწყვეტილების გამოცხადებისას მათ სახეებზე აღბეჭდილ იმედგაცრუებაში, როდესაც დარწმუნდნენ რომ მაგია არ შედგა. ამგვარ იმედგაცრუებას არ იმსახურებს არც ერთი კარგი იურისტი და არაიურისტი, რომელსაც სწამს სამართლიანობის იდეის და მოუთმენლად ელოდება საქართველოში დამოუკიდებელი, მიუკერძოებული, კეთილსინდისიერი მართლმსაჯულების დამკვიდრებას.
