ანგელოზები და დემონები, ანუ ანტიპოლიტიკა

აზრთწყობას, რომელიც ამ ნათქვამის უკან იმალება, ერთი სიტყვით განვსაზღვრავ როგორც „ინფანტილიზმს” ანუ „უმწიფრობას”. ფსიქოლოგიურად მას საფუძვლად უდევს სურვილი პასუხისმგებლობის თავიდან აცილებისა ერთი მხრივ და ბავშვურ უმანკოებასთან დაბრუნებისა მეორე მხრივ.  

 

ასეთი ადამიანების გაბრაზების უპირველესი ობიექტია არა მხოლოდ კონკრეტული ხელისუფლება (თუმცა, პირველ რიგში, ჩვეულებრივ მას უტევენ), არამედ ზოგადად „პოლიტიკოსები”. ესენი ცუდები არიან იმიტომ, რომ ესწრაფვიან ძალაუფლებას. თავის მხრივ, ეს უკანასკნელი ცუდია, რადგან მასში იგულისხმება „ძალა” და მისი გამოყენების შესაძლებლობა, ანუ „ძალადობა”. ამ კავშირის გამო (თუმცა არა მხოლოდ ამიტომ) პოლიტიკა „ბინძურია”, ის დემონური სფეროა. 

მისგან განსხვავდებიან „უბრალო ადამიანები”, რომლებიც კარგები, უმანკოები, ანუ „ანგელოზები” არიან. ასეთებად მათ აქცევს არაპოლიტიკურობა, ანუ ის, რომ არ აქვთ და არც უნდათ ძალაუფლება. ისინი პროტესტს გამოთქვამენ იმათ წინააღმდეგ, ვისაც ძალაუფლება აქვს, ოღონდ ამას აკეთებენ „არაპოლიტიკურად”, „უბრალო ხალხის” სტატუსით. ფრაზა, რისი კრიტიკითაც ეს სტატია დავიწყე, სხვა არაფერია, თუ არა განაცხადი პოლიტიკური ანგელოზის (უმანკო ბავშვის) სტატუსზე. 

აი, მაგალითად, ჩვენს ეთერში შეგვიძლია ვიხილოთ ტელეწამყვანი (გვარს დავასახელებ – ალეკო ელისაშვილი კავკასიის გადაცემა „ბარიერიდან”), რომელსაც მოპროტესტე ახალგაზრდები დაუსვამს და ცდილობს გამოსტყუოს: სინამდვილეში ძალაუფლებისთვის ხომ არ იბრძვით? პირსისხლიან მთავრობას რომ გავისტუმრებთ, მინისტრის თბილი სავარძლისკენ ხომ არ წაგიცდებათ ერთი ადგილი? ანუ: ხომ მუდამ ასეთი სუფთები და უმანკოები დარჩებით?  

 

იგივე ხალხი მოთქვამს: რატომ არ ვცხოვრობთ ისეთ ქვეყნებში, სადაც, ისევ ქართველი ტელეწამყვანების სიტყვებით, დემონსტრაციებს „შლიან” და არა „არბევენ”. ეს ქვეყნები ამ შემთხვევაში „აღთქმული მიწის” სტატუსით სარგებლობენ. მაგრამ არაპოლიტიკურ კრიტიკოსებს ავიწყდებათ, რომ ამ „აღთქმულ მიწებზე” ლიბერალური დემოკრატიის ინსტიტუტები – ანუ ერთადერთი ქმედითი მექანიზმი ადამიანის უფლებების დასაცავად – შექმნეს სწორედ პოლიტიკოსებმა, ანუ ადამიანებმა, რომლებიც, როგორც წესი, მწარედ არიან შეყვარებული ძალაუფლებაზე. მათ მრავალი სხვა ადამიანური სისუსტე ახასიათებთ: ხშირად იტყუებიან (თუ სჯერათ, რომ გაუვათ), თანამდებობის გულისთვის მეგობრებს წირავენ, მიზნის მისაღწევად ათასგვარ ინტრიგებს ხლართავენ, ორმაგ სტანდარტებს იყენებენ, ზოგიერთ მათგანს კი ძალზე უჭირს სექსუალური მადის მოთოკვა (თუმცა, საქართველოში ამ ბოლო თვისებას ნაკლად არ თვლიან). ლიბერალური დემოკრატია, რომელიც ადამიანის უფლებებს იცავს, იბადება და შემდეგ ნარჩუნდება (ანუ „ინსტიტუტებად” იქცევა) მხოლოდ ასეთი ადამიანების და მათი მხარდამჭერების ურთიერთბრძოლაში. 

აქ სასურველია ისიც გავიხსენოთ, რომ ასეთი ინსტიტუტები პირველად შექმნეს ანგლოსაქსებმა, რომელთა ტიპურ თვისებად ხშირად მიიჩნევენ „საღ აზრს” (ინგლისელების შემთხვევაში) ან „პრაგმატიზმს” (ამას ამერიკელებზე ამბობენ). ასეთი აზრთწყობის ძირითადი თვისება არის რეალიზმი, ანუ ამოსვლა იქიდან, თუ რა არის შესაძლებელი. კერძოდ, ლიბერალური დემოკრატიის ამოსავალი ცნება არის „ადამიანის ბუნება”. ადამიანის უფლებების დაცვა შეუძლია მხოლოდ ისეთ პოლიტიკურ სისტემას, რომელიც არ ცდილობს, შეცვალოს ადამიანის ბუნება და არ უყენებს მას მოთხოვნებს, რისი შესრულებაც მას აპრიორი არ შეუძლია: ანუ არ სთხოვს, გახდეს ანგელოზი. მაგრამ ის ცდილობს, საღი აზრის ფარგლებში, მოიაზროს ადამიანთა თანაცხოვრების ისეთი წესები, რაშიც თითოეულ ინდივიდს მეტი შანსი ექნება, ღირსეულად იცხოვროს. 

ამისგან განსხვავებით, ისეთ ერებს, რომელთაც რომანტიზმისკენ, პოლიტიკური და მორალური სრულყოფილებისკენ აქვთ მიდრეკილება (მაგალითად, გერმანელებს, რუსებს), ძალიან გაუჭირდათ დემოკრატიული ინსტიტუტების აშენება. სამაგიეროდ, მათ შესანიშნავად გამოსდით ლამაზი გოდება (ან დახვეწილი სარკაზმი) სამყაროს არასრულყოფილების გამო.  

 

პოპულარული ლოზუნგი „არა ძალადობას!” ინფანტილიზმის ყველაზე აშკარა გამოვლენაა. ის შეგვიძლია ვთარგმნოთ სიტყვებით „არა ადამიანის ბუნებას!”. ძალადობის ინსტინქტი ადამიანის ბუნების ნაწილია: ყოველთვის იქნებიან ინდივიდები და ჯგუფები, ვინც ძალადობის მეშვეობით შეეცდება თავისი მიზნების მიღწევას – თუ არავინ მოთოკა. მოთოკვას კი ისევ ძალა და მისი გამოყენება, ანუ „ძალადობა” სჭირდება. არანაირი „ცნობიერების ამაღლება” ამას არ უშველის (თუ უშველის, ძალიან შეზღუდულად). 

კაცობრიობას ბევრი საუკუნე დასჭირდა იმ ფორმულის საპოვნელად, როგორ შეიძლება სწორად მოზომო ძალა, რომელიც საზოგადოებას დაიცავს მისთვის ზიანის მომტანი ინდივიდებისგან და ჯგუფებისგან, მაგრამ არც ამ უკანასკნელთა მიმართ ზედმეტ სისასტიკეში გადაიზრდება და არც თვით საზოგადოებას შეუქმნის საფრთხეს. თუ ვინმეს ჰგონია, რომ ქვეყნებში, სადაც „დემონსტრაციებს შლიან და არა არბევენ”, საბოლოოდ მიაგნეს ასეთ სწორ ფორმულას, ძალიან ცდება. პრაქტიკულად ყოველი „დაშლილიმაგრამარადარბეული” დემონსტრაციის შემდეგ იქაც გამოდიან უფლებადამცველები და იმ წუთში ოპოზიციაში მყოფი პოლიტიკოსები და ძალის გადამეტებას აკრიტიკებენ. ჩვენთანაც ყოველთვის ასე იქნება. 

ამით სულაც არ მინდა იმის თქმა, რომ ჩვენთანაც ისე შლიან დემონსტრაციებს, როგორც იქ, იმ „აღთქმულ ქვეყნებში”. სულაც არა ვარ დარწმუნებული, ასე იყოს. ამ (ისევე როგორც ბევრ სხვა) სფეროში ჩამოვრჩებით უფრო განვითარებულ ქვეყნებს. მაგრამ თუ გვინდა, უკეთესად ვიცხოვროთ, ყველა ცალკეულ შემთხვევაში დიაგნოზი სწორად უნდა დავსვათ და მიზნებიც სწორად დავსახოთ. მოწოდებები, რომლებიც სახელმწიფოს ძალის გამოყენებას უკრძალავს, ნევროტული წამოძახილებია, რომელთაგან ვერც ერთი პროდუქტიული აზრი ვერ წარმოდგება. 

პრობლემის გადაწყვეტა შეიძლება იყოს მხოლოდ ის, რომ სახელმწიფომ უფრო კარგად ისწავლოს ძალის ადეკვატური გამოყენება კანონის და მიზანშეწონილების ფარგლებში. მაგრამ ასეთ თემებზე ლაპარაკი მოსაწყენი და პროზაულია: ჯობია იმეორო ლამაზი სისულელეები, როგორიცაა „არა ძალადობას!”. 

 

პრაგმატული აზრთწყობის ერთ-ერთი ქვაკუთხედია იმის აღიარება, რომ არასოდეს „გვეშველება”: ანუ ვერასოდეს მივაღწევთ უკონფლიქტო სიტუაციას, როცა ყველა, ძირითადად მაინც, კმაყოფილი იქნება. ქრისტიანობამ (და სხვა რელიგიებმა) გვასწავლეს, რომ „შველა”, „ხსნა”, ანუ უმანკოება და უპრობლემობა მხოლოდ სიკვდილის შემდეგ მიიღწევა (ისიც – გააჩნია ვისთვის). კომუნისტები ამას არ დაეთანხმნენ: არა, ამქვეყნადაც შეგვიძლია მივაღწიოთ „ხსნას”, ანუ ისეთ ყოფას, სადაც სახელმწიფო და მასთან ერთად ჩაგვრა და ძალადობა აღარ იარსებებს. კომუნიზმის აღარავის სჯერა, მაგრამ „არაძალადობის” ხან თვალანთებული და ხანაც თვალაცრემლებული ადეპტები იმავე ხაზს აგრძელებენ: როგორმე ამ ცოდვილ დედამიწაზე, ანუ პოლიტიკურ სფეროში, უნდა მივაღწიოთ ანგელოზებრივ მდგომარეობას, ოღონდ რაღაცნაირად, „არაპოლიტიკური” მეთოდებით. 

 

 გაზრდა, ანუ უმწიფრობის დაძლევა, საჭიროებს იმის აღიარებას, რომ უმანკოები ვერასოდეს ვიქნებით. ეს ეხება არა მხოლოდ პოლიტიკოსებს, არამედ ყველა ზრდასრულ ადამიანს, რომელსაც საარჩევნო უფლება აქვს. ადამიანი, რომელიც, თუნდაც, პოლიტიკოსის მოქმედებას განსჯის და ამით პოლიტიკურ სივრცეში ერთვება, ისევე „ცოდვილია”, როგორც თვით ეს პოლიტიკოსი, რადგან „რიგითი მოქალაქის” ყოველი სიტყვა და ნაბიჯი რაღაც გავლენას ახდენს პოლიტიკური ძალაუფლებისთვის ბრძოლის პროცესზე, „ვიღაცის წისქვილზე ასხამს წყალს” (ხოლო თუ არ ასხამს, უაზროა). 

თანამედროვე საზოგადოებაში მოქალაქეს აქვს არჩევანი: ან არ ჰქონდეს პოზიცია და პასიურად დაეთანხმოს იმას, რაც მის გარშემო ხდება, ან ჰქონდეს პოზიცია და, ამით, პოლიტიკურად ანგაჟირებული გახდეს. „მესამე გზა” ან ილუზიაა, ან საკუთარი მორალური აღმატებულებით ნარცისული ტკბობა.  

ადამიანის ხელშეუვალი უფლებების აღიარება თანამედროვე პოლიტიკური წესრიგის (ანუ ლიბერალური დემოკრატიის) ქვაკუთხედია. ეს პრინციპი ვერც ერთ ქვეყანაში სრულყოფილად ვერასოდეს იქნება დაცული, რადგან ლიბერალურ სახელმწიფოშიც შენარჩუნებულია კონფლიქტი სახელმწიფოს (მთლიანად საზოგადოების) ინტერესსა და ინდივიდის ინტერესს შორის. ამიტომ ყველა ქვეყანაში საჭიროა სპეციალური ორგანიზაციები, რომლებიც ინდივიდის ან უმცირესობის ინტერესთა დაცვაზე სპეციალდება. 

ტაქტიკური მოსაზრებით, ეს ორგანიზაციები ჩვეულებრივ გარკვეულ დისტანციას იკავებენ მიმდინარე პოლიტიკური ბრძოლის სფეროსგან, რადგან ისინი აპელირებენ ღირებულებებზე, რომელთაც ყველა პოლიტიკური ძალა უნდა აღიარებდეს (ლიბერალურ სახელმწიფოში ასეცაა). მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ადამიანის უფლებათა დაცვა, თავისი შინაარსით, რეალურად არაპოლიტიკური საქმიანობაა. მასთან დაკავშირებული კონკრეტული პრობლემები პირველ რიგში სახელმწიფოს გადასაწყვეტია – ესე იგი, ისინი პოლიტიკურია. 

ბევრი ქვეყნის პოლიტიკური რეჟიმები არც პრინციპის დონეზე ეთანხმებიან ადამიანის უფლებათა ხელშეუვალობას. ასეთ გარემოში საუბარი იმაზე, რომ ადამიანის უფლებებისთვის ბრძოლა „არაპოლიტიკურია”, უბრალოდ ეშმაკური ფანდია, რადგან აქ ის პოლიტიკური რეჟიმის შეცვლის მცდელობასაც გულისხმობს. მაგალითად, როცა საბჭოთა დისიდენტები ამბობდნენ, რომ მათი ბრძოლა ადამიანის უფლებებისთვის „არაპოლიტიკურია”, ისინი ტყუოდნენ, რადგან რეალურად არსებული პოლიტიკური რეჟიმისთვის ძირის გამოთხრას ცდილობდნენ. შეგვიძლია მხოლოდ ის ვთქვათ, რომ ეს კეთილშობილი ტყუილი იყო.    

მაგრამ ხშირად ადამიანის უფლებათა დაცვის პირობითი „არაპოლიტიკურობა” (არასწორად) გაიგება აბსოლუტური აზრით: როგორც „ზეპოლიტიკურობა”. წინსართი „ზე-” მორალურ აღმატებულებაზე პრეტენზიასაც მოიცავს: იმის გამო, რომ მავანი, თავისი პროფესიული საქმიანობით, თანამედროვე ეპოქის ქვაკუთხედური ღირებულების – ადამიანის უფლებების – დამცველია, მას შეუძლია ზევიდან უყუროს ცოდვილ ადამიანებს, რომლებიც ძალაუფლების წყურვილით თუ სხვა მსგავსი ვნებებით არიან შეპყრობილნი. 

 

პრაქტიკულად, „ანტიპოლიტიკა” ხშირად გვევლინება ყველაზე რადიკალური პოლიტიკის იდეოლოგიურ საფუძველად. ამას დიდ უფლებადაცვით კონგრესებში მონაწილეობაც მიდასტურებს. ჩვეულებრივ, ასეთი ღონისძიებები გამორჩეულია რადიკალი და განსხვავებული აზრის მიმართ შეუწყნარებელი აქტივისტების სიჭარბით, რის გამოც ეს თავყრილობები ხშირად ხდება პოლიტიკური სკანდალების ასპარეზი. 

ამის მიზეზი არის არა მხოლოდ ის, რომ, როგორც უკვე ვთქვი, „ადამიანის უფლებების” ლოზუნგის გამოყენება ბევრი აქტივისტისთვის არის ეშმაკური ფანდი, რაც უადვილებს კონკრეტული პოლიტიკური მიზნებისთვის ბრძოლას. რადიკალიზმის წყაროა მორალური აბსოლუტიზმის პოზიციიდან ლაპარაკი: ადამიანის უფლებები სწორედ იმიტომაა ზეპოლიტიკური, რომ ეს პრინციპი თავისი არსით საკრალურია, თანამედროვე სამყაროს სეკულარული რელიგიის ქვაკუთხედია, ხოლო მისი დამცველები – ამ რელიგიის ქურუმები.  

მაგრამ მორალური აბსოლუტიზმის პოლიტიკა თავისი არსით შუასაუკუნეობრივია და არა თანამედროვე. მისთვის უცხოა შემწყნარებლობა განსხვავებული აზრისა და ადამიანის ცოდვილი ბუნების მიმართ, რაც ლიბერალიზმის არსს შეადგენს. მას არ უყვარს კომპრომისი და შეფარდებითი კატეგორიების გამოყენება. 

ლიბერალური დემოკრატია შეუძლებელია საზოგადოებაში, სადაც არ არის კრიტიკული მასა ადამიანებისა, ვისაც მისი ღირებულებებისა სწამს და მზად არის მათ დასაცავად თავი შეიწუხოს. ადამიანის უფლებების „სამოქალაქო რელიგია” აზრიანია და საჭიროა.

საჭიროა, მაგრამ საკმარისი არ არის. ის გაწონასწორებული უნდა იყოს საღი აზრით და პრაგმატიზმით, რაც ემყარება იმის აღიარებას, რომ ადამიანი თავისი ბუნებით ნაკლულია, შესაბამისად, ყველანაირი პოლიტიკური რეჟიმი ყოველთვის ღრმად არასრულყოფილი იქნება. ამიტომ, პოლიტიკის სფეროში მხოლოდ შეფარდებითი კატეგორიებით შეიძლება ვიმსჯელოთ. 

საუკეთესო, რასაც ამ სფეროში შეიძლება ვესწრაფოთ, არის მეტ-ნაკლები სამართლიანობა. არ არსებობს ქვეყანა, სადაც „ადამიანის უფლებები დაცულია”: ამ ქვეყნებში მცხოვრები უფლებადამცველები ყოველთვის სხვა აზრისა არიან. მაგრამ ქვეყნებს შორის უზარმაზარი განსხვავებაა იმ თვალსაზრისით, რამდენად დაცულია ინდივიდი სხვა ინდივიდების თუ სახელმწიფო ორგანოების შემოტევებისგან. 

ასევე, პოლიტიკოსები არიან არა „კარგები” და „ცუდები”, არამედ შედარებით კარგები და შედარებით ცუდები, ან (რაც პრაქტიკულად იგივეა) „ცუდები” და „მით უარესები”. თუ არსებული პოლიტიკური სპექტრი არ მოგვწონს, გავაუმჯობესოთ (თუ შეგვიძლია). მაგრამ თუ ვერ ვისწავლით, რაციონალური არჩევანი გავაკეთოთ ცუდსა და მით უარესს შორის, ვერასოდეს შევქმნით სისტემას, სადაც ინდივიდის უფლებები (შედარებით) დაცულია, და ყოველთვის ხელახლა ჩავვარდებით რადიკალურ და ამავე დროს უსუსურ პოლიტიკურ რომანტიზმში. 

უპირველესი თვისება, რაც ლიბერალური დემოკრატიის მოქალაქეს მოეთხოვება, არის საღი აზრი, ანუ ადეკვატურობა. კერძოდ, მოქალაქეს მოეთხოვება, საღი აზრის (და არა მორალური აბსოლუტიზმის) პოზიციიდან შეხედოს ისეთ უმნიშვნელოვანეს საკითხს, როგორიცაა ძალის გამოყენება (ძალადობა). ის უნდა განახორციელოს მხოლოდ იმან, ვისაც საამისო მანდატი აქვს, და მხოლოდ იმ ფარგლებში, რაშიც ეს მიზანშეწონილია და კანონით დასაშვებია. მოქალაქეების მხრიდან სახელმწიფოს მიმართ „არაძალადობის” მოწოდება არაადეკვატურია; მაგრამ სრულიად ნორმალურია და საჭიროა ბჭობა იმაზე, რამდენად სწორად იყო გამოყენებული ძალა ყოველ ცალკეულ შემთხვევაში. 

რაც უფრო მეტი ადამიანი მოიქცევა და იმსჯელებს ადეკვატურად, მით გაიზრდება იმის შანსი, რომ ჩვენი ქვეყნით (ანუ მისი პოლიტიკური ინსტიტუტებით) შედარებითი კმაყოფილების საფუძველი გვქონდეს. თუ არა და სულ ასე ვიძახებთ, როდის „გვეშველებაო” და საკუთარი უბედურებით და უსუსურობით მოვიწონებთ თავს.