არაბული გაზაფხულის დადგომასთან ერთად, ისლამურ სამყაროში სახელმწიფოს მოწყობის შესახებ დებატები გახშირდა. ისლამი უამრავი ინტერპრეტაციის საგანია. შესაბამისად, ამ რელიგიის და სეკულარიზმის თავსებადობის, აგრეთვე შარიათის, როგორც მომავალი კანონმდებლობის აღიარების შესახებ კამათი არ წყდება. ახლო აღმოსავლეთში ისლამისტური ძალების ხელისუფლებაში მოსვლაა მოსალოდნელი, რასაც ტუნისის არჩევნები ადასტურებს. ახლო აღმოსავლეთში კლასიკური გაგებით პირველად შემოდის ცნება „დემოკრატია”.
შარიათის არსი
შარიათი, თარგმანში „ბილიკი”, ისლამურ კოდექსთა ყოვლისმომცველი ტერმინია. ის მუსლიმის ცხოვრების ერთგვარი გზამკვლევია და ყველაფერს ფარავს – სოციალური ნორმებიდან დაწყებული კრიმინალის ჩათვლით. შარიათი ყურანზე და მუჰამედის გამოთქმებზეა (სუნა) დაფუძნებული. ახალ საკითხთა განსახილველად მუსლიმ სწავლულთა მიერ (ულემა) პრეცედენტი და ანალოგია არის გამოყენებული. მათგან განსხვავებით, შიიტი იურისტები მსჯელობას არჩევენ. ისლამურ ქვეყნებში შარიათის სასამართლოს ყადი (მოსამართლე) ზედამხედველობს, რომელსაც ფიქჰი (სამართლებრივი ინტერპრეტაცია) ღრმად უნდა ჰქონდეს შესწავლილი.
ისლამური იურისპრუდენცია ინტერპრეტაციის ხუთ მთავარ სკოლას (მაზბაჰი) შეიცავს. შესაბამისად, განსხვავებულ ქვეყნებსა და საზოგადოებებს შარიათის განსხვავებული აღქმა გააჩნია. სკოლებს სახელი დამაარსებელი სწავლულების მიხედვით ეწოდება. ჰანბალის სკოლა ისლამის ყველაზე ორთოდოქსული ფორმაა და საუდის არაბეთის და თალიბანის მიერაა აღიარებული. ჰანაფის სკოლა ყველაზე ლიბერალური და დომინანტურია სუნიტებს შორის შუა აზიაში, ეგვიპტეში, პაკისტანში, ინდოეთში, ჩინეთში, თურქეთში, ბალკანეთსა და კავკასიაში. მალიქის სკოლა ჩრდილოეთ აფრიკაშია გაბატონებული, შაფიის სკოლა ინდონეზიაში, მალაიზიაში, ბრუნეიში და იემენში. შიიტი მუსლიმები მისდევენ ჯაფარის სკოლას, უმეტესწილად ირანში. ამგვარ სხვაობას თითოეული სახელმწიფოს იურიდიულ სისტემაზე მეტი გავლენა აქვს, ვიდრე ინდივიდუალ მუსლიმებზე.
შარიათი შეიძლება იყოს მკაცრი გარკვეულ საკითხებში (ოჯახის ფასეულობები) და, ამავე დროს, სხვა სფეროში (კომერცია) ევოლუციური მიდგომებით გამოირჩეოდეს. ტრადიციული ფორმით შარიათი გენდერულ თანასწორობას ნაკლებად მიესალმება. ისლამური ტენდენციით, ქალი ყოველთვის სუსტ სქესადაა მიჩნეული, რომელსაც მფარველობა სჭირდება. ოჯახის ფასეულობებში შარიათი ზედმეტად კონსერვატორულია, რაც ხშირად კრიტიკის საფუძველი ხდება.
შარიათი და სეკულარიზმი
2010 წლის მიწურულს დაწყებულ არაბული გამოღვიძების ტალღას, ბუნებრივად მოჰყვა ისლამიზმის გაძლიერება და დავა შარიათის შესახებ. ლიბიის გარდამავალი მთავრობის ლიდერის თქმით, ქვეყნის მომავალი კანონმდებლობა შარიათზე იქნება დაფუძნებული.
ჰარვარდის უნივერსიტეტის პროფესორი ნოა ფელდმანი თავის წიგნში „ისლამური სახელმწიფოს აღმავლობა და დაცემა” ამბობს, რომ ისტორიულად არსებობდა ერთგვარი დაუწერელი კონსტიტუცია, შეთანხმება უმაღლეს საერო და სასულიერო პირებს შორის. მმართველი თანხმდებოდა დაენერგა შარიათი და სანაცვლოდ მუსლიმი სწავლულები მას ლეგიტიმურად ცნობდნენ. ამგვარი ისლამური სახელმწიფო, ოსმალური იმპერია, XIX საუკუნის დასაწყისში დაეცა, როდესაც დასავლური ინსტიტუტების შემოღებისას საერო პირებმა სასულიერო წრეების გვერდის ავლა დაიწყეს. ამგვარი ბალანსისგან თავისუფალი იმპერიის მემკვიდრე სახელმწიფოები ავტორიტარიზმში გადავარდნენ. დღეს არაბი პატრიარქების შემოდგომამ და დიქტატორების დაცემამ, შარიათი და ბალანსის აღდგენა კვლავ აქტუალური გახადა.
ემორის უნივერსიტეტის პროფესორი აბდულაჰი აჰმედ ან-ნაიმი წიგნში „ისლამი და სეკულარული სახელმწიფო” ამტკიცებს, რომ სეკულარული ხელისუფლება შარიათისთვის საუკეთესო საშუალებაა. ამით მუსლიმი მოქალაქე სარგებლობს სახელმწიფოს კანონებით და რელიგიური ვალდებულებებისგან თავისუფალია. ისლამური და სეკულარული სამართლის წონასწორობის შესახებ მოსაზრებები განსხვავდება. პოლიტიკურ სისტემებში შარიათი სამი გზითაა წარმოდგენილი:
შერეული სისტემა – უმრავლეს ისლამურ ქვეყნებს აქვთ სისტემა, რომელშიც ხელისუფლება არის სეკულარული, მაგრამ მუსლიმებს შეუძლიათ ოჯახური და ფინანსური უთანხმოებების შარიათის სასამართლოზე განხილვა. ამგვარი სასამართლოების იურისდიქცია ძირითადად მოიცავს ქორწინებას, განქორწინებას, მემკვიდრეობას და მეურვეობას. დასავლურ სახელმწიფოებში აგრეთვე განიხილავენ იდეას ამგვარ საკითხებზე მუსლიმებისთვის ისლამური სამართლის დაშვების შესახებ. 2008 წელს დიდმა ბრიტანეთმა ოფიციალურად დართო ნება შარიათის ტრიბუნალებს და ორივე მხარის თანხმობის შემთხვევაში, მათ გადაწყვეტილებას იურიდიული ვალდებულება მიანიჭა. ამგვარი სისტემა არის ინდონეზიაში, პაკისტანში, ავღანეთში, ეგვიპტეში, სუდანში, მაროკოში, მალაიზიასა და მრავალ აფრიკულ სახელმწიფოში.
სრულად ისლამური – იმ ქვეყნებში, სადაც ისლამი კონსტიტუციით არის ოფიციალური რელიგია, შარიათი სამართლის საფუძვლადაა გამოცხადებული. ამგვარი სისტემის მაგალითებია საუდის არაბეთი, ქუვეითი, ბაჰრეინი, იემენი და გაერთიანებული არაბული საემიროები. ირანი იზიარებს გარკვეულ მახასიათებლებს, მაგრამ გააჩნია პარლამენტი, რომელიც კანონებს შარიათთან შესაბამისობაში გამოსცემს. საუდის არაბეთში, თალიბანის შემდეგ, შარიათის ყველაზე მკაცრი ინტერპრეტაციაა. ქალთა უფლებები საგრძნობლადაა შეზღუდული. სხვა ქვეყნებში შარიათს უფრო რბილი ხასიათი აქვს, საემიროებში ალკოჰოლიც კია დაშვებული. ამგვარ სისტემაში მძიმე დანაშაულის შემთხვევაში ჰუდუდის სასჯელები მოქმედებს – გამათრახება, ჩაქოლვა, ამპუტაცია, განკვეთა, სიკვდილით დასჯა.
სრულად სეკულარული – ისლამურ ქვეყნებში, სადაც ხელისუფლება კონსტიტუციით სეკულარულად არის გამოცხადებული, რელიგიის მიერ სახელმწიფო საქმეებში ჩარევა აკრძალულია. ამ ქვეყნებში შარიათის როლი შეზღუდულია პირად ან საოჯახო საკითხებამდე. ამგვარი სისტემა არის თურქეთში, აზერბაიჯანში, ყაზახეთში, ტაჯიკეთში, ჩადიში, მალიში, სომალიში, სენეგალში. მთავრობების მიერ ისლამისტური ძალები ხშირად აღიქმებიან საფრთხედ და სეკულარიზმით გამართლებას ზოგჯერ თან სდევს პოლიტიკური დევნა (თურქეთი, აზერბაიჯანი). როგორც თურქეთის პრემიერ-მინისტრმა, რეჯეპ ტაიპ ერდოღანმა Newsweek-თან ინტერვიუში განაცხადა, „თურქეთმა მრავალისთვის წარმოუდგენელს – ისლამის, დემოკრატიის, სეკულარიზმისა და თანამედროვეობის ბალანსს მიაღწია”. ამგვარი სეკულარული სახელმწიფოები დღეს უმცირესობაში არიან.
ძლიერმა ისლამურმა სახელმწიფოებმა (საუდის არაბეთი, ირანი, სუდანი) გააკრიტიკეს ადამიანის უფლებების საყოველთაო დეკლარაცია. მათი აზრით, ის არ ითვალისწინებდა არადასავლური ქვეყნების კულტურულ და რელიგიურ კონტექსტს. ამის საპასუხოდ, 1990 წელს გამოაქვეყნეს ისლამში ადამიანის უფლებების ქაიროს დეკლარაცია, რომლის ერთადერთ წყაროდ შარიათი გამოაცხადეს. მიმომხილველები დეკლარაციის მნიშვნელოვან ნაკლად შემდეგი ფასეულობების ნაკლებობას მიუთითებენ: დემოკრატიული პრინციპების უზრუნველყოფა, სიტყვის და აღმსარებლობის თავისუფლება, კანონის წინაშე თანასწორობა, თანასწორობა უფლებებში.
1998 წელს, თურქეთის კონსტიტუციურმა სასამართლომ აკრძალა კეთილდღეობის პარტია იმის საფუძველზე, რომ ეს უკანასკნელი შარიათის შემოღებას ემხრობოდა. სასამართლოს გადაწყვეტილებით, შარიათი „დემოკრატიის ანტითეზად” გამოცხადდა. კეთილდღეობის პარტია იმდროინდელ თურქეთის პარლამენტში წარმოდგენილი ყველაზე დიდი პოლიტიკური ძალა იყო. მისი ლიდერი, ნექმეთინ ერბაქანი 1996-1997 წლებში სახელმწიფოს პრემიერ-მინისტრი გახლდათ, სანამ სამხედროების ჩარევის შედეგად თანამდებობიდან გადააყენებდნენ. მაშინ ამ პრეცედენტმა ადამიანის უფლებების დამცველები „სამხედრო დემოკრატიაზე” აალაპარაკა. 2003 წელს ადამიანის უფლებების ევროპულმა სასამართლომ, კეთილდღეობის პარტიის სარჩელზე უპასუხა, რომ შარიათი დემოკრატიის ფუნდამენტურ პრინციპებთან შეუთავსებელი იყო.
დღეს „ცვლილებების ქარი” შარიათსაც შეეხო. ისლამური საზოგადოება სამ ჯგუფად იყოფა. სეკულარისტების აზრით, სახელმწიფოს კანონმდებლობა სეკულარულ პრინციპებზე უნდა დაფუძნდეს. ტრადიციონალისტები ისლამურ დოქტრინებს ანიჭებენ გადამწყვეტ მნიშვნელობას. რეფორმატორებს მიაჩნიათ, რომ ყურანიდან გადახვევა არ შეიძლება – ახალ ისლამურ თეორიებს შეუძლიათ მოდერნიზებული ისლამური სამართალი წარმოშვან.
ისლამიზმის ზრდა
XVIII-XIX საუკუნეების მიჯნაზე ინდუსტრიულმა და საფრანგეთის რევოლუციებმა, ისლამური ტერიტორიების დაპყრობაც გამოიწვიეს. ევროპული კოლონიზაციის ეფექტებთან გამკლავებამ, მუსლიმებს ტრადიციული რელიგიური ფასეულობების ხელახალი აღორძინებისკენ უბიძგა. ფუნდამენტალიზმის პარალელურად ეს პროცესი მოდერნისტული მოძრაობის შთაგონების წყაროც აღმოჩნდა. ამგვარმა ცვლილებებმა მოსახლეობის ფართო მასებში განათლების ხარისხი გააუმჯობესა. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ დასუსტებულმა ევროპულმა სახელმწიფოებმა ვეღარ შეინარჩუნეს იმპერიები. ყოფილ დაქვემდებარებულ ქვეყნებში ისლამისტური მოძრაობა წარმოიშვა.
1970-იანი წლებიდან, ისლამისტების გაცხადებული მიზანი ისლამისტური სახელმწიფოს შექმნა გახდა – კანონმდებლობა შარიათი იქნებოდა. მათ დასაყრდენს სოფლიდან ქალაქში წამოსული მილიონობით ღარიბი წარმოადგენდა. ისლამისტების რიტორიკა დასავლურ კულტურას ეწინააღმდეგებოდა. იქ, სადაც შედარებით მძიმე იყო იმპერიალიზმი, ფუნდამენტალიზმი გაძლიერდა. უკიდურესმა ექსტრემისტებმა ყურანი და შარიათის საკუთარი ვერსია დასავლეთის მიმართ ჯიჰადის და ტერორიზმის გასამართლებლად გამოიყენეს. უთანხმოება დასავლეთსა და ისლამს შორის, განსაკუთრებით პალესტინის საკითხთან დაკავშირებით, ამ კონფლიქტს ამწვავებს.
1928 წელს ეგვიპტეში დაარსებული მუსლიმური საძმო ყველაზე გავლენიანი ისლამისტური მოძრაობაა. მისი სახელი დიდი ხანი ძალადობასთან იყო დაკავშირებული. საძმოს ყველაზე გამორჩეული მოაზროვნე საიდ ქუთბი რევოლუციურ მიმართულებას ამართლებდა. იგი 1966 წელს ჩამოახრჩვეს. მისი რამდენიმე მოწაფე უფრო რადიკალი გახდა. საიდ ქუთბის ძმა მუჰამედი ოსამა ბინ-ლადენის მენტორი იყო, ხოლო ალ-ყაიდას ამჟამინდელი ლიდერი, აიმან ზავაჰირი – სულიერი ძმა. უკანასკნელ სამ დეკადაში საძმომ და ისლამისტებმა უფრო მშვიდობიანი მეთოდები აირჩიეს – ეგვიპტის და ტუნისის ჩამოგდებული პრეზიდენტების, მუბარაქის და ბენ-ალის რეპრესიების მიუხედავად. ისლამისტების მონაცემებით, თითოეულმა ამ ლიდერმა მმართველობის დროს 30 ათასი მათი წევრი დააპატიმრა, რომელთაგან ბევრი აწამეს.
პოსტისლამიზმი
გლობალიზაციამ, თანამედროვე კომუნიკაციებმა და ინტერნეტმა კულტურათა მეტი დაახლოება გამოიწვია და კლასიკური ისლამიზმი ანაქრონისტული გახადა. ამგვარი ტენდენცია რეაქციონერულ და ექსტრემისტულ ელემენტებს საგრძნობლად დაასუსტებს. ისლამისტები ან შეცვლილ გარემოს უნდა მორგებოდნენ ან არენიდან გამქრალიყვნენ. ზოგიერთმა დოგმატებში დარჩენა ამჯობინა, როდესაც სხვებმა მიზნობრივი აუდიტორიის მოსაზიდად ნელ-ნელა აღიარეს პლურალიზმი, თანასწორობა, ადამიანის საყოველთაო უფლებები და რელიგიური შემწყნარებლობა. ამ პროცესს დასავლურ მედიაში უკვე უწოდეს პოსტისლამიზმი. მისი წარმოშობა იმის მიმანიშნებელია, რომ რეგიონში ხალხი არა იდეოლოგიით, არამედ პრაგმატული პოლიტიკითაა მოტივირებული.
თურქეთის მმართველი სამართლიანობისა და განვითარების პარტია (AKP) ისლამისტური ძალებისთვის ერთგვარ მოდელს წარმოადგენს. ის კარგი მაგალითია, თუ როგორ შეიძლება ხალხთა მასებმა მხარი დაუჭირონ პარტიას ისლამისტური იდეოლოგიით, როდესაც დოგმები კომპრომისს ერწყმის. ტუნისის არჩევნებში გამარჯვებული ანაჰდას პარტია AKP-ს „გზას” მიუყვება, ასეთივე სცენარია მოსალოდნელი ეგვიპტეში – მუსლიმური საძმოს სახით.
მუსლიმური საძმოს ლიდერები აცხადებენ, რომ მათ შურისძიება არ ამოძრავებთ. ისინი მხარს უჭერენ გენდერულ თანასწორობას, არ კრძალავენ ალკოჰოლს, შარიათის უზენაესობას მხოლოდ არსებულ სამოქალაქო საკითხებში (ქორწინება, მემკვიდრეობა) აღიარებენ. ეჭვქვეშ არ აყენებენ ქვეყნის ქრისტიანული უმცირესობის, კოპტების, თანასწორუფლებიანობას. ისრაელთან დაკავშირებით, ეგვიპტური საძმო უფრო რბილია, ვიდრე მისი პალესტინური შენაერთი ჰამასი. მთლიანობაში, პოსტისლამისტური პარტიები რწმენასთან ემოციურ კავშირს ინარჩუნებენ.
მიუხედავად ამისა, ლიბერალურად განწყობილ ძალებს შორის გარკვეული შიში მაინც შეინიშნება. მათ სალაფისტური მოძრაობის თვალსაჩინო გააქტიურება აშფოთებთ. ისინი ისლამის არაშემწყნარებლურ ვერსიას ქადაგებენ. ეგვიპტეში მათ სახელს ქრისტიანული ეკლესიების დაწვა და კოპტების დარბევა უკავშირდება. მუსლიმური საძმოს ლიდერები არ გმობენ სალაფისტებს. საძმოს რწმენით, მათი მშვიდობიან პროცესში ჩაბმა არის შესაძლებელი. ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ, ისლამისტებს ფრთხილი პოლიტიკის გატარება მართებთ.
ისლამურ ქვეყნებში დემოკრატიული კულტურის მიმართ გეზი იმედის საფუძველს იძლევა. უმთავრესი პრობლემა, ერთი გავლენიანი ტუნისელი პოლიტიკური მოაზროვნის მართებული შენიშვნით, ისაა, რომ „აქ ჯერ არ იციან, თუ რა არის დემოკრატია”.
